ÇIRA ŞÎÎRE?

 Newzad VALÊRÎ

“Ez Ehmedê Xanî ya ziwanê Mem û Zîne de

Feqîye Teyran a hênîye heskerdene û hêvî de

Ez Ehmedê Xasî ya, şîîra kirdkî ya zerrîsafî ya

Ge ez tîj a, ge ez aşm a, ziwanê kurdkî de.”

Şiire eşq a, çunke estbîyayîş a, dejêka taybetî ya… Vengdayîşê zerrî ya, çunke hîkmetê hîskerdiş a.  Her çî ra ver şuxulnayîşê însanî ya, bi xo vengê ruh û hişmendîyê însanî ya.

Heto bîn ra şîîre; karê dejî ya, xodejnayîşî ya…  Merdimo ke dej anceno, bîla dejê xo dejê sewbîna însanan reyde beno hemdej. Bi nê hemdejî belkî beno şaîr… Çunke bi nê hemdejî û pîyayîya hîsan, xo resneno mi, to û ê bînan. Û bi nê resnayîşî yew ziwanêkê zerrî awan keno mabênê ma de. Şaîr tîya de xo wayîrê yew mesûliyetî vîneno, çunke o/a eynî wext de wayîrê/a vijdanêkê safî yo/ya û wayîrê rûmetêkê erjayeyî yo/ya.

Şaîr, verba xo û verba estbîyayîşê însanî de wayîrê yew qale yew vateyî yo. Ma eşkenê vajê ke şaîr, bi sayeyê şîîre, dinya û cuye şîrove keno, seba înan îtîrazanê xo ano ziwan, destê xo keno berz, vengê xo resneno ma…

Şîîre eynikê cu ya, eynikê zanayîş û xeyalkerdişê ma ya. Bi zanayişê xeletî yê pêroyî, şîîre tena semedê cînsîyetê bînî, bitaybetî semedê waştîye/cinîyan ra nênusîyaya, semedê keyfardişî yan wext vîyarnayişî ra zî nenusîyaya û sewbîna şîîre yew karê betalan nîya, bîlakîs aye de hîkmet, xorînîya însanî, keda verênan, hunerê vatişî esto. Zaf şaîr, zanayox û roşnvîrî bi form û normê şîîre xo îfade kerdo, veng dayo ma. Her kesî bi zanayîş û vînayîşê xo şîîre terîf kerda, seba aye demê verî ra heta nika cîya-cîya fikrî îfade bîy. Labelê Arîsto ra heta ewro derheqê şîîre de yew terîfo tam, muayen û qetî nêbîyo. Ney de tesîrê dewlemendîya xozaya (tebîetê) şîîre, ziwanê estetîkî yê aye û sewbîna hunerêkê taybetî yê aye esto. Ma eşkênê vajê ke heta nika çend şaîr estbîyî hende zî terîfê şîîre estê. Bi vatişê Lamartîno fransayijî şîîre; “hewnê zekâya girdan a”. Goreyê Ahmed Haşîmî; “şîîre wina yew tewirê edebî ya ke nesîr kerdişê aye îmkan ra vete yo. Tîya de yewna taybetîyê şîîre esta ke bi sînemager û hunermendê namdarê Rusan Andrei Tarkovsky fîlmê xo yo Nostalghia de bi fekê lehengê (qehramanê) xo ano ziwan: “Şîîre nîna açarnayîş, sey heme tewiranê hunerî.” Birastî şîîre hem seke Haşîm vato hetê nesr kerdişê ra hem zî seke no vateyî de eşkera bîya hetê açarnayîşî ra wayîrê taybetmendîyê xoserî ya, gama ke wina bibe a şîîre dewlemdîyê xo vîndî kena, hêdî-hêdî xoserîyê xo ra zî dûrî kena.

Bi kilmi derheqê şîîre de demo vîyarteyî ra hete nika tewir-tewir fikir û şîrove ameyê îfadekerdene. Her yew goreyê zanayîşê û poetîkayê û estetîkê xo yew taybetîyê şîîrî eşkera kerdê. Babeta pênasîyê (terîfê) şîîre de yew vano; şîîre bi çekuyanê tewr taynan nusîyena, yew vano; rêza verêne Homayî ra ya ê bînî hema şaîrî/e ra ya, yewna ten vano; şîîre hîkmet a, o bîn vano; şîîre bêzemanî ya, hemberê zemanî de xoverdayîş a… Wina terîf û şîroveyî domnenê û şînê. La her yew terîf goreyê xo rast o, her yew bi xo taybetîyanê cîyayan yê şîîre anê ziwan. La ma zanenê ke wazenî wa wina bo wazenî wa sewbîna bo, şîîre hunerêko tewr kehen û dewlemend a, tarîxê aye hemserrê tarîxê însanîyetî yo.

Şîîre, tîya ra çar hezar serrî verê cû, Mezopotamya de şarîstanê Nippûre de pa veng, reng û ahengê xo vejiyaye orte û ê demî ra heta ewro bi nameyê şaîrê xo yê verênî Ludingîrra ra ciwîyaya, nika zî ciwîyena û do siba zî biciwîya… O dem ra heta no dem şîîre, hem yew hunerê edebîyatî ya û hem zî yew xebata ziwanî ya.

Şîîre ma rê hem huner a hem zî nimûneyê vengdayîşî yê estbîyayîşê ma ya.. Vengê ziwanê ma ya ke ma bi nê vengê vanî ke ma hema nêmerdî, ma zî estî mîyanê vengê şaran de!.. Ma zî bi vengê xo yew mana danî dinya û cuye û bi vengê xo muhrê xo danî pêro rastîye ro. Çunke ma zanî ke netewe û komelan bi şîîran û şaîran zî estbîyayîşê xo zixm û xurt kerdo û bi wesîleyê nê fenomenan mîyanê şaran de yew nasnameyo taybetî awan kerdo. Senî ke miletanê tirk, ereb, faris, îngilîz, alman, japon û yê bînan bi ziwanê xo bi şîîrê şaîranê xo demê verî ra heta nika ziwan û kulturê xo awan kerdo, milletê ma kurdan zî demê verênî ra heta nika ge bi hewramanî, ge bi kurmanckî, ge bi soranî, ge bi kirdkî-zazakî; û ge bi Baba Tahîrê Uryan, ge bi Feqîyê Teyran, ge bi Mela Ehmedê Xasî bi ziwanê xo yê zengîn û rengînî xo awan kerdo. Ganî ma zî bi diyalekta kurdkî ya qedîme, bi kirdkî vengê xo kêmî nêkerî, bi ziwanê xo şîîrêka safî û krîstale biarê orte. Û ganî şaîrê ma bi hişmendî û bi vateyê safî wayîrê ziwanê xo yê qedîm û rengînî bivejî û bi tecrûbeyê şîîra urfî ewro yew dinyaya şîîra newa înşa bikerî. Yew dinyaya şîîra newa ke bingeyê aye de urf, tarîx, felsefe û şarnasîyê ma bibo. Û nê bingeyî ser o ganî ma vateyê Mewlana Celaledînê Romî; “Vizêr vizêr de mendo, ewro hewce yo ke ma çîyanê neweyan vajê” ra îlham bigirê û yew estbîyayîşê xoserî biwerizîyo. Wa biwerizîyo ke ne bêkokî ne zî bindestîyê demê vîyarteyî ma nêgero bînê penceyê xo. La tîya de ne tena şaîr û hunermendî ganî şarê ma zî wayîrê ziwanê xo û edebiyatê xo bivejiyo ke wa vengê ma mîyanê şaran de vîndî nêbo.

Vateyê peyênî; şîîre her ziwane de weş û rindek a la ziwanê kal û bawikanê ma de hîna weş û rindek a! Şîîra rindekî zî ne tena şîîra ewroyî ya, şîîra sibayî ya, aye yê heme deman a…