Empatî. La Çendêk!

Yaşar Baluken

 

Merdim empatî bikero, ê bînan hîna weş fehm keno. Empatî çi yo? Qabîlîyetê xo herinda yewna kesî de ronayîş û wina hîskerdiş, waştiş û fikiranê ey fehmkerdiş ra vanî “empatî”.

Wa sey pesnêxodayişî nêbo la ez eşkena bineyke empatî bikerî. Yeno mi vîr, ez hema hewt yan heştserre bîya, banê ma yo herrîn de ma bi keye û kulfet a televîzyon de kartonfîlmêk temaşe kerdêne. Fîlm de yew lajeko hewt-heştserre kutikêk weye kerdêne. Mi xo kerdbi herinda ê lajekî û mi fîlm wina temaşe kerdbi. Peynî de kutikê lajekî merdbi. Ez ehende tesîrê ey de mendbîya ke hesirê mi sey çirê dewa Sipîyenî ameybî war. Niqikî ginayî mi ro. Ê ke dormaleyê mi de bî, verî pêro şaş bibî la dima senî ke fehm kerd ez ha qey kutikî bermena, pê min a yarî kerdbî. Dadîya mi ez kerda xo verarde û va “Meberme wukê mi. Raşt nêmerdo. Fîlm a fîlm.” Dahîris serrî vîyartî la dejê ê kutikî hema zî hanî yo mi zerrî de. (Temam, ez zûrî nêkerî, dej nêbo zî bermayişê mi ha yo mi vîr de.) Yanî ez qayîl a vajî, wexto ke ez fîlmêk temaşe bikerî yan zî kitabêk biwanî ez xo dekena herinda qehremanê ci ke ti ra tahm bigêrî.

Belkî nika şima vajî, êy ma rê çi? Yanî ti wazenî vajî se? Ez kilmek vajî. Şima zî bineyke sebir bikerên ke ez rehet bîyarî ziwan.

Nêzdîyê dades serrî yê ke ez edebîyatê kirdkî teqîb kena, wanena. Hetanî ke mi ra yeno kitaban de çekuyê ke ez manaya înan nêzana, binê înan xêz kena. Ewnîyena manaya înan ra. Eke mi ferheng de nêdî (xwura hema zafê xo ferhengan de çin ê) nat û wetê xo ra, nas û dostan ra persena. Eke ancî mi nêdî, ez yew qeyde xo resnena nuştoxî û ti ra persena. Zafane ez înternetî ser o xo resnena nuştoxan. Eke nuştox înternet nêşuxulno, o wext kam mintiqa ra yo, ez yewê a mintiqa ra persena. Yanî gereke ez bimusî. No beynate de ez ney zî vajî, ez zafê nuştoxan nas kena. Ez zî tay nîya ha!

Mi wina nuştoxan ra behs kerd, o ke nêzano vano dê çend nuştoxan nas keno. Ma behsê kirdkîya belengaze kenê; coka pêro pîya çend hebî nuştoxê ma estê ke! (Wa no zî rexneyêk bo!)

Mesela wexto ke Malmîsanijî folklorê ma ra nimûneyî dayêne arê, ma pîya lawikî band de qeyd kerdêne. Ge-ge ma pîya govende girewtêne. Wexto ke Deniz Gunduz Gimgim de, dewa xo de, banê ke binê vewre de mendê nuştêne, şima vanî kamî dest eşt huye û a vewre rute? Ancî wexto ke ê xalî qereqol de çuwayî werdêne canê kamî hîna zaf deja? Roşan Lezgîn wexto ke mekteb ra agêrayêne keye, vêşan bi. Boya goştê dîkî yê surkerdeyî girewte, kam het de bi. Şima nêzanê ê mêrikî çi zewtî werdê bîle. Şima vanê qey kuçeyê keyeyê ey de vengê maseroşî nêameyo mi zî? Hela mevajê a kêynaya ke o zimistan ameye biye misafira ey. Ez zî uca nêbîya? Tew! Biewnîn halê xo ra. Mesela, Ûmer Faruq Ersozî wexto ke a kêyna remna, ma çi zehmetî ante? Yan zî Îsmet Borî wexto ke vistanikê dadîya xo qeyd kerdêne, ez çend rey o tewir şîya hewn a! Qey hewrêsê dewa Kurî de, ma pa Seyîdxan Kurij a çiqas qerqilîyayî, bermayî!…

Na mesela hema bena derge. Ma tehmê ci de verd…

Yanî ez vajî, wexto ke ez kitabêk wanena empatî zî kena. Ez û qehremanê kitabî ma benê yew. Cinî bo camêrd bo ferq nêkeno. Tabî, bi no qayde bênateyê wendox û nuştoxî de zî yew têkilî virazîyena. Nuştoxî çîyê ke zaf tenan rê nêvatê mi ra vano. Ma bîyê hemsirrê yewbînan.

Rojanê wina empatîkan de mi eşnawit ke Çewlîg de derheqê kirdan de panelêk amade beno. Xora bê mi nêbeno. Ez di saetî verê cû ra vernîya salone de amade ya. Amadekarîye qedîyaya. Saeta panelî ameye. Salone dekerde ya. Ha mi dî. Panelîstî zî ameyî. Dorê înan qerebalix o.

To dî merdim yew nasê xo xeylê mude ra pey bivîno senî beno şa ez zî wina biya şa. Hevalê mi, hemsirrê mi ameyî. Ameyî nêzdîyê berê salone. Dorê înan qerebalix o la ez zî ha fekê berî de amade. Aha Malmîsanij vernî de. Mi dî. Rîyê ey de peşmirîyayîşêk. Gijikê ey eynî sey fotografê ey hetê çepî ya şanekerde. Verçimikê ey ê qalindî çiman de. Nika do biyero mi biperso. Do vajo lîya ti ha ça? Ma ehende pîya lawikî vatî, kayî kay kerdî, lezvatikî vatî. Veng qeyd kerd. Deşîfre kerd. Nîyo o kitab senî bi hedre?! La, la o tewir nêbi? Halla halla! Vîyert şi zere. Beno ke ez ferq nêkerda. Xora serrê ey zî estê…

Dima Roşan Lezgîn ame. Roşan do wina nêkero. Nîyo ma mekteb ra ameyî, ma pîya vêşan bî. Dîko sûrkerde. Zimistanê Dîyarbekirî, keye de kes çin o. Misafirêk ameybî. Ez vajî, o zî nêkero xenîmê xo! Nêbo o zî mi ferq nêkero. Çîyêk çin bi, to dî, wexto ke ma keyeyê şima de arayî kerdêne o dewijê to amebi; yew hew de sifre esteritbi. Çîyêk masa de nêverdabi. Ma mat mendibî.

Aha! O zî, seke ez nêdîya. Vîyert şi. Şî panel. Înan dest bi qalîkerdişî kerd. Yanî şima bîyî nuştox, şima bîyî çi?!

Tam a hele de ez bîya sey qirixanê Dîyarbekirî. Vanî ya, zerrîya yew qirixî kewta kêynayêk la nêşîyo ti ra nêvato zerrîya mi kewta to ez to ra hes kena. Xo rê dûrî ra ewnîyayo. Xo rê xiyalî kerdê. Dûrî ra kêyna kerda waştî la hayîya kêyna ey ra çin a. Wina serrî vîyarenê. Rojêk cesaretê xo ano pêser, şino kuçeyêk de xo resneno ci. Dest dano kiftê kêyneke ro. Kêyneke tersena, vana “Çita yo? Ti kam î, dest danî mi kift ro?” Xora qirixê ma ha yo alemê xiyalan de, wina yew cewab nêpaweno. Vano “Ma şimdî bêle oldix?!” (Ma nika wina bî?!)

Meseleya mi zî bineyke wina ya. Şima zî se kenê bikerên her çî eyar de verdên.