Xîreto Dînî û Xîreto Mîllî

Wisif Zozanî

 

Bedîuzeman Seîdê Kurdî xo bi xo pers ken û vano: “Xîreto dînî û xîreto millî ra kam yew ê bîn ra ver o. Cewabê xo zî bixo dano û vano, xîreto dînî û xîreto millî hetê mahîyetî ra sey pê yê û hetê îtibarî ra zî yew bînan ra cîya yê. Xîreto dînî heme kurdan de peyda beno labelê xîreto millî, se tenî ra yewî de yan peyda beno yan nêbeno.”

Raşta zî no vateyî Bedîuzeman semedê ma kurdan a hama ra zî muteber o. Ma eşkenê vajî ke miletê ma hama ra zî na mesela cê mîyan ra nêveta. Ne zanayeyî mayî ne zî nezanê mayî na mesele de yew bîn ra cîya nîyê.

Meseleya dînî yew hetê xo ra ewnîyena na dinya ra heto bîn ra zî ewnîyena dinyawa bîn ra. La meseleya millî pîyorê ci na dinya ra eleqedar a. Merdim gereka înan têmîyan mekiro. Mi tim mereq kerdîn çira hendê ra alimî û melayî ameyî şîyî, na mesela qasî Bedîuzeman weş îzeh nêkerda. Badê cû mi ke nuşte û rîsaleyê Bedîuzemanî wendî; mi dî ke seraserê nuşteyanê ey di mantiq û muhakeme esto. Yew mesela ser wexto ke çî nuşto, ewilî ewnîyo na mesela hetê zatî yanî hetê mahîyetê xo teqabulê çitayî kena. Dim ara zî aye gore îzehet dayo. Eke mesela ayê dinya wa îzehetê xo û qenaetê xo zî a gore vato. Meseleya dîn û dinya têmîyan nêkerdî. No terz yew fikrîyayîş, têna pê mantiq û muhakeme beno.

Meseleya qirkerdişê armenîyan ser o yi ra hol yew alimê ê wextî şahadîya heq nêdawa. Di serrî verê qirkerdişî armenîyan zî yew nuşte nuşto û kurdî hîşyar kerdî, şîret kerdî. Vato, ma qarşê gureyanê dewletî mebên. Ma nêzanî ke dewlet na siyasete ra çi pawena. Tersê mi no yo ke na mesela de dewlete kurdan lekedar biko. Eman yeman ma kurdan ra çew çiyêdo înayin nêkero û vera armenîyan kalme nêanco. Ewro kamo ke kalme anto, o kalme tînapey agêreno gineno mile tûtanê ci.

Ewro ma rê no îzehet normal eyseno. La wextê xo gore zaf qiymetdar o. Bedîuzeman Stenbol de û Kurdîstan de mîyanê eşîranê kurdanî ra gêrayo û ê hîşyar kerdî. Vato armenîyî cîranê ma yê. Cîrantî, cîranê dostanî ya. Ma gera êyin bipawi. Nê pîyorê armenîyan qirkerdiş, yew masumî kiştiş zî guneyêko zaf pîl o.

Bedîuzeman wexto ke nê vateyê xo vatîn, zaf melayî û şêxî Kurdîstanî xo naybî keranî û goşî çinaybî xo rê. Çiyo ke Bedîuzeman dî, çira înan nêdîyên. Ez vajî çunke mantiq û muhakemeyê Bedîuzeman û yê ê bînan yewbînanra cîya bi.

Wayîrê hukmatî ke no xusus de kêmanîyê kurdan zanênî, Bedîuzeman tim welatê ci ra û miletê ci ra dûr vistîn. Nêverdên bîyor mîyanê şarê xo û înan hîşyar bikero. Heto bîn ra melayî yan zî şêxê ke pê nîyeto baş feqet pê mantiq û muhakemeyo şaş na mileta belengaz eşt mîyanê adirî û hama ra zî na milete rayîro raşt nêvînena.

Bedîuzeman vano, nîyeto baş têna bes nîyo. Gera têgêrayîş zî raşt bo. Na aşma bimbarek de ez eşken waz û nesîhetê dînî bikerî. La mi gore îhtîyacî nê çinî ya. Miletê ma muhtacê dîn nîya, muhtacê mantiq û muhakemeyo raşt a. Îbnî  Mulcemo ke Hezretî Elî qetil kerd nimajê şew ver serêçaqanê ey nasir gire dabi. La muhakeme û mantiq tede çin bi. O ride ra wirişt şi merdimo zey Hezretî Elî kişt.

Yanî ez nayê vana, merdim pê nîyeto baş zaf gureyanê xiraban keno. Malesef miletê ma meseleya dînî de pê nîyeto pak zaf gureyanê xiraban kena. Huma merdimo ke hetê aqilî ra sist o muaf tepişeno. Dîn ra mesul nêtepişeno. La ma merdiman nê gore nêvîjnenê. Merdim wexto ke sofî bi, ma ca de pê xapîyenê. Ma nêewnîyenê, no merdim wayîrê mantiqî yo yan nê.

No xusus de Bedîuzeman hewna vano merdimo ke tewr zaf zerar dano dîn, o merdimo ke hetê manewîyatî ra xurt o labelê hetê aqilî ra kêm o. Raşta ti wexto ke behsê manewîyatî miletê ma rê kenê xora şinê. La meseleya dinya de aqilî înan vindeno, meseleya tewr qij cê mîyan ra nêvejenê.

Qala peyîn ez nayê vano: Verê her çî ma gera mantiq û muhakeme bimûs û pê emel bikir’. Merdimo ke aqilî ci çin o, dînê ci zî çin o. Homa vano merdimo ke aqilê ci esto pêxamber û kitab ci nêreso zî gera pê aqilê xo mi bisinasno û bizano. Aqil nîmeto ke baş o. Merdim pê, hol û xirab cê mîyan ra keno. Aqil hol nêşuxulîyo merdim pê manewîyatî têna hereket bikero zaf şaşî keno û beno dişmenê nefsê xo û nameyê dînî ra dişmenatîyê miletê xo keno.

Homa vere her çî aqil, zanayîş, mantiq û muhakeme nasîb na miletê ma bikero.