Açarnayîş û Açarnayox [1]

Voltaîre wina vano: “Werrê  mi ê açarnayoxanî rê ke, hem herf bi herf açarnayîşî kenê, hem zî her yew cumle de ganê manayî genê û benê.” La Voltaire zaf zî neheq nîyo. Çunke yew açarnayîş çiqas kalîteyin bo zî ruhê manaya eslî sey vêrî nêbeno, xo ra tayê çîyan vîndî keno.

Ma berê sereyê vateyê xo açarnayîş çi çî yo û açarnayox se keno? Çira karê açarnayoxî asan nîyo? Açarnayîş, bi vateyo bîn tadayîş yanî tercume; tekst/metno ke yew ziwano bîn de nusîyayo yan vajîyayo biaçarinayo/bitadîyo ziwanêko bîn yan zî bînan. Nameyê no kar û şuxulnayîş açarnayîş/tadayîş û tercume yo, karkerdoxê/a no karî açarnayox/tadayox, bi nameyê bîn, bi çekuyê erebkî mutercîm o.

Açarnayîş sey tarîxê însanîyetî kehan o û astengêko “ziwano xerîb/bîn” ra peyda beno ke têkilîye de yew qerifinayîş virazeno, seba wedartişê înanî yew firsend/îmkan awan keno.  No sebeb ra açarnayîş mabênê ziwan û kulturan de wezîfeyê dayîş-girewtişî (transfer) de cayêko muhîm geno. Ayera ma eşkenê vajî ke açarnayîş yew şuxul o û ziwanêk o, ziwanan ra wet/aver o ke seba çareserîyê qerqaşayê/têmînbîyayîşê ziwanî ke letebîyayîş û vilabîyayîşê merdimî/însanî ra vejîyeyî yo. [2]

Açarnayox, ziwanê bîn/bînan ra metin açarneno yewna ziwani, la no wina çîyêko asan nîyo, karê tercumeyî yew dîsîplîn, perwerde û xeylêk kede wazeno û sewbîna bi sebr û tecrube xurt beno. Tam zî tîya de Koksal Dînçay kitabê xo yo; “Çeviri Kuramları” de derheqê açarnayîşêko başî de çend dusturanê bingehî ra behs keno û nê dusturan wina humareno: fehmkerdişê muhtewayê eserî/tekstî, açarnayîşêko moda mod ra xo dur girewtiş, ziwano çîmeyî (kaynak dil)  û ziwano hedefî/armancî (hedef dil) de hakîmîyet, kulturê ziwanê hedefî de şuxulnayîşê çekuyan,  îdyoman û îfadeyanê raştekîn/naturalî û reyna transferê (aktarım) rastî yê uslubî de hostatî.[3] Sewbîna, ganî açarnayox cor de seke Voltaire nîşan kerdibi a mesele de hişdar û haydar bibo ke wa mabenê ziwano bîn û ziwanê wendoxî de bi açarnayîşê xo pirdêk înşa bikero û hem mana hem zî form çendin dest ra yena wa nezdîyê orîjînalî bibo.

No şuxulnayîş de tena hostayîyê açarnoyoxî eşkeno ke rayîrê orîjînalîyî de tayê astengan wederto. Na babete de biewnê Nabokov se vano: “Açarnayîş hewce yo ke herf bi herf bivirazîyo, sewbîna bi notan, bi şerh û şîroveyan dewlemend bibo. Na mesele de beno ke rayîrêko/metodêko tenayî, no yo.” Yanî bixo raste-rast açarnayîşêko tena seba wendoxan bes nîyo, bîlakîs bi şerh û şîroveyan metin hîna baş bidîyo fehmkerdene ke wa hem hetê sentaksî hem zî hetê retorîk/uslûbî ra zelal bo. Eke wina bibe açarnayîş xurt û dewlemend beno û wendoxan rê se çîyêko bêgane û serdin ney, gane û germin biaseye.

Birastîye, karê açarnayişî, beyntarê wever û naver de mendo? Hem ganî ti girêdayeyê, sadiqê metnî bimanê hem zî metno ke ti açarnenê ziwano açarnaye de ganî bi yew mantiq û estetîkî ziwano açarnaye de newe ra awan bibo. Tîya de vateyê açarnayoxo meşhur Coindeau yo Fransayij yeno vîrê ma: “Heqiqatî de karê açarnayişî sey mehsulêko newe ra bivirazîye yo. Eser ganî wina hol biaçariyayo ke, wa wendox/e nêvajo/e ke no eser, açarnayeyî/tercûme yo. Wa ci ra/ey ra boyê açarnayîşî nêgîro.” Belê, ma fehm kenê hetêk ra açarnayox/e lazim o ke sadiqê metin bimano/e û heto bîn ra zî hewce nîyo ke moda mod, ser ra heta cêrî girêdayeyê/pabesteyê ey bimane. Çunke açarnayox/e açarnayîşê xo de seke nê nuşteyî/şîîrî bi xo newe ra binuso/a û bi ziwano ke tebîî/rastekîn awan bikero/a. Xo de bifikirîyo/e vajo/e ke ez herinde no/na nuştoxî/e de benê mi no metinî bi ziwano xo yê eslî/ziwanê dayîkî senîn nuştenê û no metîn senîn bi veng û aheng vatenê? Eke wina bifikirîyo û bala xo bido no karî helbet açarnayişê xo de beno serkewte. Sey vateyê Coindeau, êdî ey ra boya açarnayîşî nêna.

Açarnayoxo namdar yê Tirkan Ülker İnce, ke kitabê Tornî Morrison, Lawrence Durrell, Amanda Filipacci û Italo Calvinoyî açarnayê tirkî, o zî seba no mewzu wina vano: “Açarnayîş bitemamî metinê açarnayoxî yo. Çunke ey/aye viraşto/a.” Yanî vano ke însîyatîfê açarnayoxî, metin de xo zaf mojneno ra.  Berdewamî de vateyê xo wina qedîneno: “Açarnayîş, eke sifetê metno baş heq bike mesele çin a.” Birastî eke açarnayîş kalîteyin bibo ma eşkenê vajê ke açarnayox karê xo ardo ca, êdî eser ra tam girewtiş hayê wendox de yo. Gama wendişî de wendox eke boya açarnayîşî çendin tay bigîro û seke no metin ziwanê ey/aye de ameyo nuştiş ey/aye rê natural bêro, kes eşkeno vajo ke no proses, yanî prosesê açarnayîşî bîyo serkewte.[4]

Açarnayoxanê tirkî de tayê nameyê estî ke karê açarnayîşê de hosta yê, bixo xebata înan wesifanê açarnayîşê înan mojneno ra û sewbîna ge bi vateyê wendoxan û ge zî bi fikrê rexnegiran/vatesencan ma eşkenê vajî ke nesîr de sey Tahsîn Yucel, Sebahattîn Eyuboglu û nazim-şîîre de zî Behcet Necatîgîl, Can Yucel û Cevat Çapan namêyê balkeşî yê. Franskî ra  bi nameyê xo yê orîjînalî “Le Essais”  ke destê Montaigne ameybî nuştiş, reya verên bi destê Eyuboglu serra 1940 de bi nameyê “Denemeler” açarnîyaybî  tirkî. Zafî açarnayoxan no kitabî açarnayo la hema zî tehmê açarnayişê Eyuboglu ter û teze yo û hetê kalîte ra başêrê ê bînan o. Soneyanê Shakespeareyî zaf rey açarnayaybî tirkî la tehmê açarnayîşê soneya 66’î bi vengê şaîr Can Yucelî  hîna weş û ahengîn a.  No her di numuneyan de açarnayoxî bi nuştoxîyê xo yan bi şaîreyê xo û ziwanê çimeyî/esasî û ziwanê hedefî/armancî de kafî yê, hosta yê ke tercumeya înan ra boya açarnayîş hîna tay yena.

Açarnayîşî de mîsale sey fariskî ra bi tirkî de Mehmet Kanar nesir ra heta şîîre zaf eserî açarnayê. Înan ra yewî zî şîîranê Sohrab Sepehrî “Heşt Kitab” o û bi nameyê “Sekiz Kitap” açarnîyayo tirkî. Qasa vînayîşê mi Kanar, nesr de baş o, la şîîr de hendeyê nesrî baş nîyo, çunkî  açarnayîşê şîîrî de ganî açarnayox, yan şaîr bo yan zî şîîre ra baş fehm bikero. No seba açarnayîşî çîyêko zaf muhîm o. Keso ke tirkî û farskî ra û şîîre re baş fehm keno no kitabî biwane vîneno ke tercumeyê tirkî de estetîk û ahengê şîîran vîndîbîyo, sey ziwanê nesrî raste-rast û monoton awan bîyo ke cira tehmêko weş nîno girewtiş.

“Gecenin kenarında bir renk

Ölmüş tek kelime etmeden

Bir kuş gelmiş, kara; uzak yollardan

Yenilgi çatısında ötmekte yüksekte.”[5]

La nê rêzî tayî ahengê xo û ritîmê xo vîndîkerdî. Nê rezan ez eşkena bi vengê xo wina tercume bikerî:

“Gecenin kıyısında bir renk

Sessiz sedasız ölmüş.

Kara bir kuş gelmiş uzak yollardan

Ötüyor kırılmış gecenin çatısından.”

Reyna şaîr û açarnayoxo Tirk, Behçet Necatîgîl açarnayîşê yew şîîra Rainer Maria Rilke’yî “Die Aufzeichnung des Malte Laurids Brigge”   bi tirkî “Malte Laurids Brigge’nin Notları” de[6] wina yew rez vano;

“Hâlbuki o da, kaşları kalkık durakalmıştı, dikkatini dikmiş sanki burun kesilmişti.” (r. 112).

Açarnayox tîya de yew îdyoma ke tirkî de qet nîna vatiş; “burun kesilmişti” şuxulnaya ke no seba taybetîyê kulturî û mantiqê ziwanî çîyêko rast/baş nîyo, yew xelatî yo.[7] La çi heyf ke wina xeletî zafê açarnayîşan de estî. Ne tena yê Necatîgîlî hema hema her açarnayîşî de wina yew handîkapêko nimiteyî cuyeno. Ayera mi zî açarnayîşê şîîranê Ahmed Arifî de; “Mi Hesreta To Ver Qeydubendî Kerdî Kehan” de seba îdyom, mecaz û sentaksan de çendin mi dest ra ameyo mi bala xo dayo ser, kirdkî de seba hemmana û hemdengîya yê şuxulnayîşan  çi çî yeno vatiş mi ey tercîh kerdo.

Nimûne:

Tirkî: “Gün açar, / Karın verir yağmurlu toprak

…

Bulutlarda kartal, / Daha çalımlı.”

Mi wina açarnayo kirdkî:

“Roj akeweno / Hêgayo varanin kerkeşîno we 

…

Hewran de hêlîyî / Hîna qure yî.” (r. 24)[8]

 

Sewbîna nimûne wina ya:

Tirkî: “Ve dışarda delikanlı bir bahar, / Seviyorum seni, / Çıldırasıya…”

Kirdkî vatiş: “Û teber de wisarêko xort, / Ez to ra hes kena, / Qasê gej bîyayîşî…” (r.36)[9]

Hecimê nuşteya ma zaf destur nêdana ma ayera ez vana, nê çend rêzî seba meramî ma kafî yî. Mi ser de zî vatibi arçanayîşê şîîrî de kes çendin baldar bo zî reyna tayî kemasî vejîyenê orte. Muhîm o yo ke wa gam bi gam nê kêmasî tay bibê û boya açarnayîşê ci ra tay bêro.

Wina yo, ma nê nimûneyan ra zî fehm kenî ke karê açarnayişî seke teber ra aseyno, asan nîyo, hele ke mewzu şîîre bo, na mesele hîna bena zor, karê açarnayişî beno girêyin. Vanê ya; şîîre a çîya ke, eserê hunerîyêka ke açarnayîşê aye, sewbîna ziwan de bêîmkan o. Eynî wina yo. Labelê bi no qayde ma senî Hafizî, Rimbaudî, Shakespeaerî, Cegerxwînî, Kafkayî, Marquezî, Adonîsî wanenê? Ma senî şîîre û nuşteyê înan ra hayîdar benê, înan ra yew tehmêko edebî û hûnerî genî? Gelo ma gereka qasê des-davist ziwan bizanime? Înan rê tena yewî yan diyî ma rê bes î? Yan mavajime, mira (mela)  îmkanê her kesî esto wa ziwanê înan bimuso û bi ziwano orijînalê yê nînanî eseran biwano? Wina yew çî îmkan ra vete yo. Tam no merhele de karê açarnayîşî keweno dewre û yew rayîr akeno. Açarnayîş tiya de beno hetkar û berê edebîyatê dinyayî akeno.

Berê edebîyatê yê bînan bi açarnayoxan ma rê a beno. Nê açarnayoxan ra mavajime ziwanê kurdkî de lehçeya-dîyalekta kirmanckî-kirdkî-zazakî de yew nameyêko baldar nuştox, weşanger û açarnayox Roşan Lezgîn o, lehçeya kirdaskî/kurmanckî de sey nuştox, edîtor û açarnayox Kawa Nemir nê serranê pêyînan de xebatê erjayî kerdî. Lezgîn, qasê des kitabî çend ziwan û lehçeyan ra açarnayê, bitaybetî kirdkî de zaf keda eyî esta. Lezgînî, tirkî ra kurmanckî (Suzan Samanci, Siya Bêdengîye), fariskî ra kurmanckî (Sadiq Hîdayet, Sê Dilop Xwîn) kurmanckî ra kirdkî (Andranîk, Dêrsim Raywanî û Cografya), kirdkî ra kurmanckî (Roşan Lezgîn, Li Bin Dara bîyê) açarnayîşî kerdê.[10] Nameyêko bîn Nemir, weşanxaneyê Lîsî de edîtorîyê beşa“Edebîyatê Dinya” keno û şîîre, hîkaye, roman û çend tîyatroyê Îngîlîzistanî, Amerîka, Îrlanda û Tirkîyayî açarnayo kurmanckî, sewbîna heta nika tena îngîlîzkî ra nezdîyê 5 hezar şîîrî açarnayê ziwanê ma.[11] Tîya de ma nîşanê tayê eseran dayî, la ganî rexnegîrî seba nê eseran rexne û fikranê xo bivajî, çi çî yo, açarnayîşê înan senîn o, baş yan xirab o? Heto bîn ra gelo nê eserî, ziwano çimeyî/eslî ra tadiyayê ziwanê kurdkî yan ziwano talî/ziwano tercumebîyayî ra, yanî ziwanê çimeyîyê/orîjînalê kitabî ney, yewna ziwano tercumeyî ra açarnîyayê ziwanê ma?  Hewce yo ke rexnegîr û cigereyoxî no babete de tesbît û krîtîkanê xo bivajî. Mîsale eserêko almankî verê cû açarnîyayo tirkî û dima açarnayoxêko/a zî ey tirkî ra açarneno kurdkî, yan zî eserêko erebkî verê cû açarnîyayo fariskî û dima açarnayoxêko/a bînî ey fariskî ra açarneno tirkî yan kurdkî, wina yew çî semedê tercumeyî çîyêko tercîhbîyayî nîyo, heto bîn ra zî rast nîyo.

Açarnayîş de, şima zî zanê ke, Tirkîya de derheqê kitabanê kurdkî weşanxaneyanê Tirkan qet eleqedar nîyê, seke no cografya de edebîyata kurdkî çin a û riyê no erdî de sey mîlyonan merdim kurdkî qisey nêkenê, nênusenê, nêwanenê; ayera kurdkî ra bi tirkî açarnayîşan nêkenê. Na babete de serranê pêyênan de çend gamî mutewazî erzîyayê la qet bes nîyo. Nê gaman ra yewî zî bi destê weşanxaneyê Ayrinti, binê nameyê “rêza kitabanê zerdî” bi destê, edîtor û nuştoxo Kurd ke tirkî nuseno, Yavuz Ekincî erzîyayê. Bi na wesîle çend kitabî tercumeyî kurdkî (kurmanckî) û tirkî vîrazîyayê.  No rêze de o/a ke kurd bo la ziwananê sewbînan de nuştê kitabanê înan mavajime sey erebkî, fariskî, îngîlîzkî, almankî, ruskî ra açarnîyayê hem kurdkî hem zî tirkî. Na xebate her çend ereymende biba zî reyna gamêka baş û baldar a û semedê açarnayişî de kurdkî yew firsendêko muhîm a. Ganî sey xebatanê winayî roje bi roje zêdê bibê ke wa vernîya ma roşt û zelal bibo.[12]

Xûlasa açarnayîş seba edebîyatî, hûnerî, felsefe û zanistinî (îlm) xora hewceyêko gird o la seba edebîyatê û şîîra ma şuxulneyîşêko hîna erjayî û qedrberz o. O ke no mewzû de haydar o, kedkarîya açarnayîşî de areq eşto, bitaybetî rêz bi rêz şîîran açarnayo ma hîna baş fehm keno. Ez xo ra zanena, gama ke mi Sohrab Sepehrî fariskî ra açarnayenê tirkî û kurdkî, Ahmed Arifî tirkî ra açarnenê kurdkî, Sezaî Karakoçî ke tirkî ra açarnayenê kurdkî û farskî, mi zanenê ke no karî seke zerê yew ziwanî de yewna ziwan awan bibo, yew şîîre ra yewna şîîre peyda biba yo. Bi kilmî yew metin/tekst seke ziwano bîn de newe ra saz bibo yo. Sey vateyê Cemal Sureya’yî: “Açarnayox tîya de karê ardiş û berdişê (communicator, investor) dewlemendîyê miyannetewî keno.” Bi yewna îfade, açarnayox; wezifadarê/peyamdarê kulturî yo. Ayera ma vanê ke edebiyatê kurdkî bitaybetî kirdkî wa bi açarnayişê tewir-tewrin û renga-rengin aver şîyo û wa dinya ra dûrî nêkewo.  Sayeyê açarnayîşanî hem ma hayîdarê edebîyatê miletê bînan yê dinyayî bibe hem zî edebîyatê ma wa sera-serê dinya de bêro naskerdiş.  Teyna bi no qeyde ma eşkênê mîyanê edebîyatî yê dinya de cayê xo bigerî û axîr serfîraz be.

 

Çimeyî

1. Dinçay, Köksal (1995). Çeviri Kuramları, Neyir Yayıncılık, Ankara.
2. Göktürk, Akşit (1986). Çeviri: Dillerin Dili. Çağdaş Yayınları, İstanbul.
3. Kanar, Mehmet (1999). Sohrâb-ı Sipihrî, Sekiz Kitap, Şule Yayınları, İstanbul.
4. Nalcıoğlu, Ahmet Uğur (2015). “Edebî Eserlerde Çeviri Sorunları”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 55, Aralık 2015, ss.1-9.
5. Nalcıoğlu, Ahmet Uğur (2015). “Edebî Eserlerde Çeviri Sorunları”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:  55, Aralık 2015, ss.1-9.
6. Necatigil, Behçet (1982). Rainer Maria Rilke, Malte Laurids Brigge’nin Notları, Adam yayıncılık, İzmir.
7. Valêrî, Newzat ( 2014). Ahmed Arif, Mi Hesrata To Ver Qeydûbendî Kerdî Kehan, Weşanxaneyê       Vateyî, İstanbul.
8. http://egoistokur.com/ulker-ince-tamamen-çevirmenin-metnidir-o-uretmistir/(03.05.2016)
9. http://www.zazaki.net/haber/rosan-lezgn-25.htm (05.05.2016)
10. http://www.hthayat.com/yasam/kultur-sanat/haber/1015234-kawa-nemir-(06.05.2016)
11. http://t24.com.tr/k24/yazi/kurt-edebiyatina-giris-sari-kitaplar. (07.05.2016).

 

*   *  *

[1] No nuşte verê cû humara yewin ya kovara Ewro de weşanîyaybi, badê cû newe ra saz bîyo û ameyo hîrakerdene.

[2] Biewne; Akşit Göktürk, Çeviri: Dillerin Dili. Çağdaş Yayınları, İstanbul, 1986.

[3] Köksal Dinçay, Çeviri Kuramları, Neyir Yayıncılık, Ankara 1995, s. 25.

[4] http://egoistokur.com/ulker-ince-tamamen-çevirmenin-metnidir-o-uretmistir/(03.05.2016)

[5] Kanar, Mehmet (Açarnayox), Sohrâb-ı Sipihrî, Sekiz Kitap, Şule Yayınları, İstanbul, 1999, s. 38.

[6] Biewne kitabê Necatigil, Behçet, “Rainer Maria Rilke, Malte Laurids Brigge’nin Notları”, Adam yayıncılık, İzmir 1982.

[7] Seba hîna zanayîşî biewne na maqale: Doç Dr. Nalcıoğlu, Ahmet Uğur; “Edebî Eserlerde Çeviri Sorunları”, Atatürk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:  55, Aralık 2015, s.1-9.

[8] Valêrî, Newzat (Açarnayox), Ahmed Arif, Mi Hesrata To Ver Qeydûbendî Kerdî Kehan, Weşanxaneyê Vateyî, İstanbul, 2014, r. 24.

[9] Valêrî, h. b., r. 36.

[10] http://www.zazaki.net/haber/rosan-lezgn-25.htm (05.05.2016)

[11] http://www.hthayat.com/yasam/kultur-sanat/haber/1015234-kawa-nemir-(06.05.2016)

[12] http://t24.com.tr/k24/yazi/kurt-edebiyatina-giris-sari-kitaplar. (07.05.2016).