BEDÎUZZEMAN SEÎDÊ NURSÎ

Serdar Bedirxan

Seserra 20. de alimo tewr pîl ê muslumanan o ke kurdan mîyan ra vejeyo. Muceddîdê dînî hesibîn o, yanî alimo ke her seserre de yeno û dînî goreyê şart û şurtanê ‘esrê xo îzah keno û dîn rê xizmet keno. Seîdê Nursî, Rumî 1293 de dewa Nurs, nahîyeya Îsparît, qezaya Hîzan, şaristanê Bidlîs de ameyo dinya. Mîladî 1960 de Riha de şîyo rehmet.

Seîdê Nursî hezey her alimê kurdan perwerdeyê xo medresan de la hema şenikeya xo de dest pêkeno. Medresaya eya sifteyin Tax nizdîyê dewa xo Nursî de bîya. Seîdê Nursî şenikeya xo de wayîrê yew fitratî bîyo ke cayê xo de nêşnaynî vindero, hul û gam medresa bedilnaynî û çi cayo ke şîynî suxteyan reyde pêrodaynî û seydayanê xo reyra pênêkerdinî, la hetê aqil û cîhateya xo ra bala (dîqetê) herkesî antinî. Homay winî yew hêş dabi ey ke, her çi ke biwendînî xo vîr ra nêkerdinî û pê zekaya xo meseleyanê tewr xorînan û têmîyankewteyan, bi rehetey, cêmîyan ra vetinî. ‘Emrê xoyê new serre de, perwerdeyo ke 15 serran de yeno vînayîş, Bazîd (Doğubeyazid) de, medresaya Şêx Mehmed Celalî de, 3 mengan (aşman) de qedîneno û îcazet gêno. Medreseyê vengdayey ê Kurdîstanî yew bi yew geyreno, vera aliman keweno munazarayan, ke o çax nê bêj munaqeşeyî mabênê aliman de zaf bîynî. Zorê reqîbanê xo yê hemînan/pêronan beno. No tewir, hama ciwanîya xo de, hetê eqil, zanayîş û zeka ra lîyaqatê xo ispat keno, coke ra leqabê Bedîuzzeman yanî “entîkeyê zemanî, zemanê xo de sey ey sewbîna çinbeye” yeno ci dayiş.

Bedîuzzeman wexto ke Tîllo de beno, şewêk Şêx Evdilqadîrê Geylanî yeno hewnê jey, tira vano: “Mele Seîd! Şo Mistefa Paşayî het, ey silayîya hîdayetî biki. Ey şîret biki ke wa dest zordarîye ra verra do û nimajê xo bikero û holîye bikero. Eke va ney ey bikişi.” Mistefa Paşa serekê ‘eşîra Mîran bi. Siltan Evdilhamîdo diyin ey kerdibi paşayê Hamîdîye.

Mele Seîd senî nê hewnî vîneno pirde hazirîya xo keno û rasterast şono, xeyma Mistefa Paşayî, Cîzre. Mistefa Paşa yeno, ê ke uca hedre benî heme ey vera warzenî pay la Bedîuzzeman xo herinda xo ra nêleqneno. Paşa zaf hêrs beno labelê nêdano teber, perseno vano: “No kam o?” Tira vanî ke Mela Seîdo Menşur o. Tira perseno vano: “Qey çi rê ti hameyî îta?” Mela Seîd vano:

-Ez hameya îta ke to bêyara rayîr ser. Ya ti zordarîya xo ra fek verradanî û nimajê xo kenî ya zî ez to kişena.

Paşa vera nê cewabê gelekî hêrs beno û vejîno teber. Badê biney geyrîyayîşî ageyreno bin xeyme û gilana Mela Seîd ra perseno ke semedê çi rê hameyo. Mela Seîd vano; “Mi to ra va ke ez semedê çi rê hameya.” Mistefa Paşa kalmeyê Mela Seîdî ra ewnîno û vano:

– Pê no kalmeyo pîs?

Bedîuzzeman:

– Kalme nêbirneno dest birneno.

Mistefa Paşa rayna vejîno teber, biney geyreno û dima yeno zere. Bedîuzzeman ra wina vano:

– Cîzîre de gelek alimê mi est î. Eger ti bişênî zorê înan berî çi çîyo ke ti vanî ez kena. Eger ti zorê înan nêberî ez to fînena royê Dîcleyî.

Bedîuzzeman:

– Senî heddê mi nîyo ke ez zorê heme aliman bera, eynen wina heddê to nîyo ke ti mi bierzî royê Dîcleyî.

Dima têreyde şonî Cîzre. Semedo ke Bedîuzzeman uca de cewabê persanê heme alimanê Mistefa Paşayî dano, Paşa mecbur maneno, hawayo ke soz dayo, dest bi nimajî bikero û yew tifingê mawzerî yadîgarî ey keno.

Bedîuzzeman 1894 de şino Mêrdîn. Uca de mîyanê heme bêj faalîyetanê sosyalan de ca gêno. Uca de raştê yew telebeyê Şêx Cemaleddînê Afxanî yeno û tira wayîrê malumatê fikrê sîyasî ê Afxanî beno. Sifte Mêrdîn de dest pêkeno sîyaset dir eleqedar beno. Heme cemaatan de, ke tede hedre yo, beno sebebê pêkewtişan, coka mutasarrafê Mêrdînî, seba tedbîrî, ey Mêrdîn ra qewirneno.

Bedîuzzeman şono Bidlîs. Walîyê Bidlîs walitîye de yew ode tehsîsî ey keno. Di serrî uca de maneno û kitabxaneyê ucayî ra, ke tede kitabê îlmê fenî estbî, îstîfade keno. Dima, Wan ra tay kesê pîlî ey silayîya Wanî kenî. Bedîuzzaman 10 serrî Wan de koşka Tahîr Paşa de maneno û kitabxaneyo gird ê koşk de xebata xo rameno. Hetêk ra coxrafya, tarîx, matematîk, kîmya, astronomî û felsefe de xo aver beno hetêk ra zî cuya sosyal ê milleta xo tehlîl keno. Tenganeyo ke milleta ey tede yo semedê xelasê înan ehemmîyetê perwerdeyî vîneno û vano ganî medresayan de hem îlmê dînî û îlmê fenî pîya bêrî musnayîş. Semedê ney zî vano gerek yew unîversîte bêro ronayîş. Nê hedefî xo heta peynîya ‘emrê xo paweno.

Yew roj Tahîr Paşa ey rê rojnameyêk ra nutqê wezîrê bandorî ê Îngîlistan, Gladstone, ke Meclîso ‘Am ê Îngîlizan de kerdo, waneno. Gladstone destê xo de Qur-an, vato: “Heta ke no Qur-an destê muslumanan de bibo, ma nêeşkenî înan sero hakîm bî. Ma se kenî bikerî ma ganî no Qur-anî îskût bikerî û werte ra wedarî, yan zî ma ganî muslimanan ey ra serd bikerî.” No nuşte dinyaya Bedîuzzemanî têser û têbin keno. Vera qalanê wezîrê Îngîlîzan vano: “Ez zî go dinya alem rê îlan bika, bida zanayîş ke, Qur-an sey yew tîja ebedîya mucîzeyin a ke ne tefîna ne zî yena tefînayîş.” Bedîuzzeman no birê xo reyra heyatê xo de xo rê hedefo diyîn roneno.

Wan de namebê Xorxor yew medrese awan keno û pê yew metodo newe ders dano şagirdan. Bedîuzzeman semedê bedilnayîşê metodê dersdayişê kehenî, ke hînî demode bîyo û semedo ke Kurdîstan de cahîley û nezaney orte ra wedarîyo, ke zafê kurdan bêwende bî, wazeno namebê Medresetuz Zehra yew unîversite bêro ronayîş û ziwanê perwerdeyî zî hîrê ziwanan dir; ‘Erebkî wacîb, Kurdkî caîz, Tirkî lazim bibo. (1) Semedê nê xayeyê xo 1907 de şono Îstanbul, wazeno Sultan Ebdulhamîto II. bivîno û seba ronîyayîşê unîversîte erzuhalêk (dîlekçeyêk) dano zerre la çi heyf ke çîyo ke hêvî kerdîne nêno ca.

Îstanbul de, bano ke tede maneno serberê ey de wina nuseno: “Îta de cewabê heme persan yeno dayîş, her mesele hal bena la persi nêna persayîş.” Îstanbul de kesanê zaneyayan de, ser meseleyanê îlmîyan de keweno munaqeşeyan û nameyê ey beno vila. Bedîuzzeman no dem hetê tirkan ra namebê Seîdê Kurdî yeno şinasnayîş. Hetta demê surginbîyayîşê ey de zî neteweperestê tirkan kurdbîyayîşê ey vila kenî ke wa pey şaro tirk xo tira dûrî bitepşo mêl nêdo bider.

Seba cahîley ra xelisnayîşê kurdan û heme miletanê bisilmanan û seba zanayebîyayîşê înan kovar û rojnameyanê wextî de gelek meqaleyê tirkî û kirdaskî nuseno, înan ra yew ke rojnameyê “Kürt Teavün ve Terakki Gazetesi” de 1908 de kirdaskî weşanîyayo, tede semedê raverşîyayîşê Kurdan vano; “Biwanî, biwanî, biwanî ke şima cahîlîye ra bixelisî. Yewbîn ra hes bikerî ke yewbîyayena xo temîn bikerî û bixebitîyî, wayîrê sen’et û hunerî bibî ke şima muhtacê kesî nêbî. (2)

Îstanbul de meqale û nuşteyanê xo û waazanê xo reyra mêl dano fikrê meşrutîyetî. Hukumat muhalîfbîyayîşê ey ra narehet beno, zaf rayan ey tepîşenî. Semedo ke fikrê millîyet dinya sero vila bîynî û împaratorîya Osmanîyan mîyan de zafî milletî semedê azadîya xo sere wedarnaynî û Bedîuzzeman zî Kudîstan ra hamebi Îstanbul û semedê kurdan xebati kerdinî û wayîrê projeyan bi coka hukûmat Bedîuzzaman ra xuy keno. Hukûmat ewnîno ke Seîdê Kurdî fikrê xo ser o apey game nêerzeno na ray tira vanî xînt o, ey fînenî nêweşxaneyê deluyan. Badê muayeneyî, doktorê timarxaneyî raporê xo de vano; “Eke no merdim delu bibo dinya de merdimo baqil çin o.”

Waqayê 31 Adare de zaf waazanê xo reyde serewedartişê eskeran rê manî beno la gilana zî ey vejenê Mehkemaya Dîwanê Herbî. Hakim asîyê ke darxeneqan de eleqnaye bîyî, înan Bedîuzzeman nawneno û perseno: “To zî şerî’et waşto?” Bedîuzzeman vano: “Belê, eke bibî ez amade ya ke tek yew heqîqetê şerî’et rê hezar ruhanê xo feda bikera. Çunke şerî’et sebebê seadet, ‘edaleto mahz û fazîlet o. Labelê hawayo ke îhtîlalcîyî wazenî ay hawa ney.” Uca de pê netîceyê mudafaya xo ya menşure serbest veradîno.

Îlanbîyayîşê Meşrutîyetê II.î ra pey ageyreno memleketê xo. Mîyanê ‘eşîranê kurdan de geyreno, persê ke mijaranê sey meşrutîyet, hurrîyet, medenîyet ser o yenî persayîş înan rê hende cewabanê maqulan dano ke ê cewabê xo hema zî meqbul î. Nê waazanê xo sey pers û cewap eserê xo “Munazarat” de ‘Erebkî û Tirkî weşaneno. No kitabê xo reyde bali anceno meseleya kurdan. Destpêkê kitabî de wina nuseno: “Qitayêka gird û bêbexte, dewletêka şanin û bêsi’ude, qewmêko qîmetin û bêkes rê reçete; emr û yesaxanê Qur-anî caardiş o.”

Serra 1911 de Şam de Camîyê Emewîyeyî menşurî de, vera yew cemaato girdî, ke tede nizdîyê se heb alimî û qasê diwês hezar muslumanan, yew xutbe dano, behsê problemanê muslumanan keno û çareyê ê probleman vano. Dima no xutbeyê xo namebê “Xutbeya Şamî” neşr keno. Mijarê ke a xutbeya xo de behs kerdibî hema zî mîyanê muslumanan de sey problem vinderte yî û hema zî hal nîbîyî.

Tawo ke herbê dinya o yewin, ke 1914 de dest pêkeno, vera orisan zerrba xo, hêzê mîlîsanê kurdan rê beno serekê qumandanê alayî, hingê cengî de Bidlîs de esîr keweno. Nizdîyê 2,5 serrî (di serrî nêm) destê orisan de esîr maneno.

Rojê ey ê esaretî eskeran û subayan rê dersdayîş reyra vêrenî. Rojêk başqumandanê oris ê Qafqasan, Nîkola Nîkolavîç, yeno teftîşê esîran. Bedîuzzeman ey vera nêwarzeno pay, qumandan vano qey mi nêşinasnayo hewna ey vera vîreno, ewnîno ke reyna nêwariş pay, hêrs beno, bi tercuman perseno:

-Sek halo mi nêşinasneno?

Bedîuzzeman:

-Ez şinasnena Nîkola Nîkolavîç o.

Qumandan:

-Eke wina yo, ordîyê orisî rê û çarê orisan rê heqaret keno.

Bedîuzzaman vano:

-Mi heqeret nêkerdo. Ez alimêkê bisilmanan a. Merdimêko îmanin, ra serê merdimo ke Cenabê Heqî nêşinasneno yo. Coka ez to vera nêwarzena pay. Seba nê tewrê xo Bedîuzzeman Dîwanê Herb de mehkeme beno, qerarê îdamî yeno ci dayîş. Verê îdamî musaade wazeno ke di qamî nimajî bikero. Qumandanê orisan no hereketê ey vîneno û yeno ey ra ‘uzrê xo wazeno vano:

-Yeqînê mi pê bestîya ke o hereketê to dîndareya to ra vejeya meydan, coka ez rîca kena ti mi ef bikerî.

7 Teşrîne 1917 de îxtîlalê orisî dest pêkeno. Semedê qîyamî, Rûsya dekewena yew teşxele û rejîmê çarîtîyî rijîno. Seîdê Nûrsî no teşxele ra îstîfade keno û esîran mîyan ra remeno, xo resneno Îstanbul. Îstanbul de tayînê endamê “Darul Hîkmetul Îslamîye” beno, ke hema newa saz bîybî û sey aqedemîya îslamî gurîyaynî.

Gama ke Îstanbul kewna bin destê îngilîzan, paşt dano xoverrodayoxan û duştê îngilîzan namebê “Xutuwatê Sîtte (Şeş Gamî)” yew rîsale nuseno û vila keno. Îstanbul de, vera îngilîzan xebata Bedîuzzemanî û qehramanîya eya ke verê cû duştê orisan mojnaybî, bala Hukûmatê Anqarayî anceno û bi israr pêsero wesînenî ke wa bêro Anqara. Şîyayîşê xo yê Anqarayî de vîneno ke mebusê ke Meclîs de yî vera dîn û nimackerdişî de sist î, coka semedo ke ehmmîyetê nimac û îbadetî bido zanayîş yew beyanname hedirneno û meclîs de mebusan rê vila keno. Tayn kesî, pa Mustafa Kemal ra, no tewir nuşte û qalanê Bedîuzzeman Seîdê Nursî ra xuy kenî, wazenî ey rê manî bibî. Bedîuzzeman duştê Mustafa Kemalî nê vateyanê namedaran vano: “Paşa paşa! Kaînat de heqîqata tewr berzi îman o, dima nimaj o. Çewo ke nimaj nêkero xaîn o, hukmê xayînî merdud (qewirnayîş, şahideya ey redkerdiş) o.

Seîdê Nursî, cuya newa ê Anqara de çîyo ke hêşê ey bikewo nêvîneno. Vîneno ke yew fikrê dînsizey, gelek bi hêz, pinanî xebitîno ke ayamê serfîrazeya serbestey bixeripno û jehrin biko. Vîneno ke reîsanê Anqara de, ê ke qala înan pere kena, taybetê Reîsê Cumhurî de, yew ‘eynadîye wişke û zekaya tunde est a. Nêwazeno ke na zeka bitersno û ey ‘eleyhê îslamey de bido gurînayîş. Bir gêno ke Anqara ra şîro welatê xo. 1923 de şono Wan, koyê Erek de yew kaf de keweno înzîwa.

Hînî seba ey yew cuya newe destpêkena. No qismê cuya xo, bi vatişê xo, Seîdo Newe name keno. Seîdo Kehen ke aîdê rojanê tef û dumaninan ê cuya sosyal û sîyasîyan bi hînî tepa meneno. Hetê qederî ra dekweno tewirna yew mucadele mîyan.

1925 de tawo ke qiyamê Şêx Seîdî virazîno, Bedîuzzeman destek nêdano qîyamî labelê duştê heretî de kî nêvejîno.(3) Hewna zî Cumhurîyeto Newe tersê îhtîmalê daxîlbîyayîşî ra, ey kurdan mîyan ra vejeno, surgunê Burdur, Isparta û Barla keno.

Hînî surginî, hepsî û mehkemeyî pêpey ra yenî. Heta mergê xo, 1960, hewna nêeşkeno şîro welato ke tede ameyo dinya û tede pîl bîyo û hesra ey anceno. Na cuya xoya newe de Seîdê Kurdî hînî bîyo Seîdê Nursî û xo dayo meseleyanê dîn û dîyanetî ser, qethene sîyaset û politîqa dir ‘eleqedar nêbeno. Rojanê xo tefekkuranê ruhî û qelbî de vîyarneno û yew wazîfeyê îrşadî yo manewî ca ano. Xo weqfê xizmetê Qur-an û îmanî keno. Çunke, herbê dinya o 1. ra pey qewetê îslamîyetî şikîyayo û yew fikrê bêîmaney dinya ser o bîya vila. Însananê ê wextînan no fikro neweşo maddî ra seveknayîş îcab keno. Ha yo, no wezîfe terefdê qederî ra mîyanpolanê Bedîuzzeman Seîdê Nursî sero ronîyabi. Eseranê xo yê namedaran ke “Rîsaleyê Nur” name benî mîyanê tirkan de dano nuştiş.

BINNOTÎ:

1) Tayn muslumanê nijadperestê tirkan, sey Fethullah Xoceyî, nê vateyanê Bedîuzzemanî bedilnenî vanî ustad vato. ‘Erebkî ferz, tirkî wacîb, kurdkî caîz.^(a) Bi no hawa wazenî qîmetê ziwanê kurdkî bikemîni. Nê bêj muslumanî kelîmanê kurd û kurdistanî zî Kullîyatê Rîsaleya Nurî ra vetî herinda înan da şark/şark vîlayetlerî û doğulu şuxulnenî.^(b)

2) http://www.ufkumuz.com/ey-geli-kurdan-3726h.htm

3) Na mesele de zî nijadperestanê tirkan, ê ke xo musluman û telebeyê ustad name kenî vanî; qaşo Şêx Seîd ustad rê mektub erşawito, Ey zî vato; “Milletê tirk bi seran o ke bisilmanan rê xizmet kerdo û gelek welîyê pîlî înan mîyan ra vejeyî, ganî tornanê înan rê kalme nêro antiş, şima zî meancînî, nêtê xo ra vazgeç bibî.” Labelê raştîya xo de wina yew hedîse wextê Dewleta Osmanan de qewîmîyaya û ustad zî wina yew çî semede ê hedîseyî vato.^(c)No tewir zurî ke hetê tirkperestan ra fekê ustad ra vajîyayî û debîyî mîyanê Kullîyatî, semedê malumato hîra biewnî lînko cêrên ra.^(d)