Kirdkî.com Xirbanê xo ra bigêrîn, şênayîyê şarî ra megêrîn
Seyîdxan Kurij
“Ma hîrê cinîyê kurdî wazenîme ke raywanîya xo ya hunerî de trajedîya cinîyanê welatê xo, eşq û dejê înan ebe kilamanê xo biyarîmê ra ziwan. (…) “Ez vano eke heyat yew derya bo, huner yew çem o, sîyaset yewna çem o. Her yew xeta xo ser o herekîno, şono reseno derya. La nêbeno ke yew xo ê bînî ra berz bivîno. Eke ti mi ra persî huner de zurî çîn î, kilama raştîye zurî nêkena. Yewser venga zerya merdimî dana. Reyê-reyê qesêyêde sîyasîya tewr bi tesîr jî nêşkena hendê yew kilam tesîr bikero însanan.Vatena peyêne na hetêdê ma hêna rayêdê raşte nêdîya.“
Hîrê cinîyanê kurdan 2013 de xebatê xo ya muzîkî sey yew CD vet. Nê hîrê cinî nika zî hunerî xo pîya û sey yew grûbe îcra kenî. Grûba Trio Mara, ke hîrê serrî yo nê hîrê cinîyanê kurdan ra ameya ronayene, hîrê serrî yo ke faalîyetê xo ramnena. Grûbe, 2013 de bi nameyî “Dêrî” CDyê xo ya verêne vete. Dengbêja grûbe hunermende Sakîna Teyna ya. Nûrê Dilovanî kemane û Nazê Îşxan zî pîyano cinenî. Nameyî albûmî înan kirdkî (kirmanckî, zazakî) yo. La albûmî de kilamê kirdkî ra qederî, sorankî û kurmanckî zî estî.
Na CDye de yewendes kilamî ca gênî: Nazdar, Romanî, Vanê Ko ra, Erê Nîna, Lêylê Xanê, Şamîranê, Gula Min, Teşîya Min, Desmala Min, Qumrîkê, Bêrîvane. Nînan ra “Nazdar” bi sorankî, “Vanê Ko ra”, “Erê Nîna” û “Bêrîvane” kirdkî û yê bîn zî kurmanckî yê.
Tîya de çîyo balkêş (enteresan) no yo ke hem kilamî pêro cinîyan ser o ameyî viraştene hem zî hetî cinîyan ra ameyî vatene.
Na CD, Ahenk Muzîk veta. Semedê têkilîyê merdim eşkeno biewnîyo nê keyepelan ra: www.sakinateyna.com û www.ahenkmusic.com.
Hunermende Sakîna Teyna 1973 de Gimgim de ameya dinya û yew keyeyo kurd û elewî de bîya pîl. A keye de bi muzîk elaqeder bîya û wextî wendişî mektebî de zî na xebate ca nêverda.
Hunermende, Teyna 1991de awanbîyayişî Navenda Çanda Mezopotamyayê (NÇM) de cayê xo girewto. Sakîna Teyna, Koma Mezrabotan de, sey vokalîstî kilamî vatî.
Hunermende, 2006 ra nat Ewropa de manena. Albûmî xo yo verên, destpêkî 2012 de bi nameyî Royê Mi vejîyo. Aye no album sey soloyî veto. Hetanî ewro, Orkestraya Caza Împrovîze ya Viyanayê (VIO) de zaf konserî dayî. Ancî çend serrî yo ke eynî bajar de, bi nameyê ˝Fleischerei Experimental Theater˝ de bi nuşte û kilaman, hunerî xo pêşkêş kena. No tîyatro, tîyatroyêde kuçeyan (sokak tiyatrosu) yo.
Demê awankerdişê koma muzîkî Trîo Mara ya ke ma cor de qalê ci kerdo, wisarê 2011î yo.
Ziwanê muzîkî yê Grûba Trîo Mara kurdî yo. Muzîkî na grûbe, muzîko klasîk o, yanî muzîk yê şarî yo. Muzîkê grûbe de, veng û melodîyê kurdan û enstrumanê rojawanî restê pê û no rayîr ra yew sentezo newe, sentezêde modern ameyo meydan.
Sakîna Teyna, heta nika Almanya, Awusturya, Hollanda û Fransa de konserî dayê. Nê konseran ra tayîne de a û hunermend Mehmet Akbaşî pîya vanî.
Hunermende Sakîna Teyna teberî xebatê xo ya mûzîkî de rojnamewanîye zî kena û semedê heqanî cinîyan mucadele dana. Sakîna Teyna 2006 ra nat Vîyana de manena û xebatê xo zî tîya de kena.
Mi demêk na ra raver, hunermende Sakîne dîye, derheqê kar û gureyê aye de roportajo vêrên viraşt. Ez roportajî pêşkêşê wendoxan ken.
Seyîdxan Kurij
***
Seyîdxan Kurij: Wisarî 2011î de şima hîrê cinîyanê kurdan bi nameyî “TRIO MARA“ pîya yew komêka (grûbe) muzîkî awan kerd. Ti eşkena wendoxan (rê)rî behsî xebatê na kome bikerî? Taybetmendîyê na kome çiya? Çira tena cinî? Şima senî yew muzîk virazenî?
Sakina Teyna: Projeyedê nîyanenê rew ra xîyalê mi de estbîyê. Mi wastêne ke ez cinîyan ra komedê muzîk ronîne. Seba na proje Nûre û Naze her tim aqilê mi de bî. Xora herdimîna mordemê yewbînan ê. Peynîye de mi waştişê xo înan ra va, înan jî qebul kerd û ebe no tore ma dest bi projeye kerd.
Trio, ebe latînkî êno mana hîrê (3) yî. Çekûya “mara“ jî ma bi zanayîş çinîte we. Mara, qesêda kirmanckî ya. Na çeku heto bîn ra jî êna vateya “dayikê“. Erebkî de jî maneya xo “cinî“ ya. Ermenkî de jî “dayik“ a. Seva ke xeylî ziwananê herema ma de êna manaya“dayikê“. Erebkî de maneya xo“cinî“, armenkî de jî ancî “dayik“ a. Seva ke xeylê ziwananê herêma ma de êna vateyê “cinî“ û “dayikê“, coka ma no name çînit we.
Projeya Trio Mara de Nurê Dilovanî keman, Nazê Îşxan pîyano cinenê (danê piro) û ez jî vokalîst a.
Muzîkê Trio Mara kurdî yo klasîk û gelêrî (muzîkê şarî) yo. Ma bingeyî muzîkê kurdî o gelêrî seveknenîme, la ebe muzîkê klasîk û rojaneyî yew harmonî virazenîme.
Repertûarê ma de kilamê muzîkê kurdkî yê klasîkê ke qet kan nêbenê estê. Nazê Îşxan nê kilaman newe de aranje kena. Lewêyî kilamanê kurdî de ma ca danîme kilamanê ziwananê bînan jî. Ma konseranî xo de ziwananê bînan de jî tayê nimûneyan danîme.
Welato ke ma cira yênîme (Kurdîstan) de dej, ceng, xoverdayene qet kêmî nêbîyê. Ma jî hîrê cinî wazenîme ke bîyayişê ke cografyaya Kurdîstanî de ciwîyê biyarîmê ra ziwan. Tarîxê ma de xeylî cinîyê ke dengbejîye kerda estê hama semedo ke cemat/komel ke binê bandura camêrdan der o, tesîrê rêçekanîye rêçekanîye (tradîsyon) û bawerîya olî (dînî) ra xurt a, nê cinîyê dengbêjî, rastê xeylî zehmetîyan amê. Teng û zehmetê ke dengbejanî zê Eyşe Şan û Meryem Xane dîya xeylî bi vatê ya. Ma vazenîme ke nê mîrasê înan ê zegînî xo rê bikimê binge.
Ma hîrê cinîyê kurdî wazenîme ke raywanîya xo ya hunerî de trajedîya cinîyanê welatê xo, eşq û dejê înan ebe kilamanê xo biyarimê ra ziwan.
Klîbî to sey yew dokumanter ê. Ti qey nê metodî xebitnena?
Klîb, seveta ke kilame balê goştaran bianco, çîyêda zaf muhîm a. Çi ke a xîtabê çimanî goştaran kena. Çi fayde ke roja ewroyîne de tayê klîbê kurdan ê ke yenê amadekerdene, muxtacê rexne yê. Merdim ke înan temaşe keno, vurnayîşê kinc û kolan û şeklê dengbejî ra nêşkeno goşê xo bido kilame ser. Verva xebata bi no toreye de rexneyî mi estî. Nayê ra jî ez nêwazena bikuwî xeta populîzmî. Armancê mi o nîyo ke ez xo ebe klîba xo ravêr berî. Goreyê vînayîşê mi her kilame wayîrê yew hîkayeya taybetî ya û yew mesajê xo esto. Gereke merdim klîban de nê mesajan bido. Xora derfetê mi zêde çîn o ke ez bi pereyo zêde klîban virazî. Nayê ra jî ez zafêrî performansê xo yê zindî ra vîdeoyan parê keno. Reyê-reyê jî ez dîmenanê (resmanê) dokumanteran xebitnena.
To demêk profosyonelane sîyaset zî kerd. To senî karî hûner û sîyasetî pîya kerdêni?
Vero ke ez karê sîyasetî bikerî, ez xebatkara Mabenda Çanda Mezopotamya (NÇM) yê Îstanbulî bîya. Mi verê polîtîka, karê hunerê kurdî kerd. Labelê destvera (destpêka) serra 1990î de Kurdîstan de şer û serewedardişê şarê ma zaf ravêr şîbî, karê hunerî tena ez mird nêkerdêne. Nayê ra mi verê xo da karo polîtîk û meydanê bînan yê tekoşîne. Ebe şîyayîşê karê polîtîkayê profesyonelî ra karê min yê hunerî vindet. Dolim-dolim ma embazî ke amêne têlewe yan jî çalakîyanê kulturî de mi çend kilamî vatêne. Heto bîn ra seva ke derfetê ma çîn bî, mi heşt serrî qet goştarîya muzîkî nêkerde. Ez ravêrşîyayîşê muzîkî ra haydar nêbîya. Bi kilmayê mi karê hunerî nêkerdêne.
To yew mudet bi nameyê SAKINA & ANADOLU QUARTET Mesopotamian Sounds – Ethno Meets Classical yew rêzekonserî dayî. Ti eşkena qalê nê projeyî bikerî?
Na rêzila(zincir) konseran zê projeyê, aşma nîsane ya 2014î de ame amadekerdene. Planêdê demderg nêbî. Ma bi qeydkerdişê di kilaman dest kerd ci ma yekde xo mîyanê organîzekerdişê konseran de dî. Na proje seva mi çend hetan ra enteresan bî. Her çar hunermendê Anadolu Quartet jî tirk bî. Labelê, têkilîya înan, muzîkê şaranê bînan yê Anatolya ra zaf xurt bî. Bi taybetî kî muzîkê kurdan ra.
Yew endamê na kome cuyê xo Dêrsim de ramneno. Di endamî bînî jî tevdîrê(tedbîrê) xo vînenê ke şêrê Dêrsim, sey hevalê xo cuyê xo uca biramnê. Sebeb jî no yo: Nê embazî sîyasetê dewleta tirkan o ke zur û xapnayîşî ser o bingekerdene, krîtîk kenê û wazenê ke hardê Dêwreşî de rêça rastîyê ra şêrê.
Înan verê mi, hunermendanê zê Tara Caf û Mehmet Atlı ra pîya konserî amade kerdibî. Labelê Ewropa de raya verêne bi nê konseranê ma xo da naskerdene. Ma Bilefeld, Köln, Frankfurt û Berlîn de çar konserî dayî. Seke nameyê projeyê ra jî êno fehmkerdene, ma muzîkê şaranê Anatolya û enstrumananê rojawanî yê klasîkan ra anîme têlewe û pîya sentezêk virazenîme. Na proje de repertûaro tewr hîra bi kurmanckî û kirmanckî yo. Heto bîn ra ma ebe ziwananê ermenkî, tirkî û yewnankî jî vanîme. Xora endamê kome pêro derûdorê Deryayê Sîyayî (Kara Deniz) ra yenê. No sevet ra ma kilamanê na hereme jî vanîme. Sirê na xebate de goştaran ra zaf rexneyê pozîtîfî zî ameyî. Ma wazenîme ke payîz an jî zivistanê verva ma de, bi na kome ra çend konseranê bînan jî bidîme.
Ti hîna zaf hunermendanî bînan de pîya kar kena. No pîyakarkerdiş mîyanî hunermendanî kurdan de zaf edet nîyo.
Mi ebe serran zereyê tevgera cinîyanê kurdan de ca girot. Nê serran cewherê gureyê kolektîfî da mi. Wexto ke ez ravêrşîyayîşê hunermendanê kurdan vîneno, ez zaf şa beno, zereyê mi beno hîra. No rîwal ra kî ez wazeno hunermendê ke vînayîşê xo ra, hest û zerrîya xo ra, hetê merdimatîye ra nêzdîyê min ê, înan de kar bikerî. Bê guman hetê kamîya min ya cinîtîye, hunermendanê cinîyan ra pîya xebitîyayîşî kena cazîp.
To yew ca de bi tirkî vana ke: “Kürtçe aşk şarkısı söylemenin bile terörle mücadele yasası kapsamında ele alındığı bir ülkede sanatçı politiktir, Kürtçe müzik yapmak politiktir.”(Welato ke bi kurdkî vatişê lawikan jî ede çarçeweya “Qanunê Xoverdayîş ê Verva Terorî“ êno qebulkerdene, o welat de hunermend polîtîk o, bi kurdkî muzîk amadekerdiş polîtîk o). Tîya de qestêto çik , ti wazena se vajî?
Na vate, hunermendê hêcayî Mehmet Atlı yew roportaj de vatîbî. Sebebo ke zaf weşa mi şi, mi jî medyaya sosyale de pare kerd. Ma welatê de henênî de ciwiyîme ke to kilamêda eşqî jî vajê, kilamêde polîtîk jî vajê, hetê rejîmî ra zê yewbînî yo, to ebe sucê terorîstîye danê mehkeme. Çiqas ke ewro rewşe xeylê vurîya yî, ma ganî demê vîyarteyî xo vîr ra makerîme; hunermendê kurdan, şaîrê kurdan, sîyasetmedarê kurdan, ê ke ebe ziwanê xo qesey kerd, kilamî vatî, şîîrî nusnayî; no rîwal ra emrê xo zîndanan de derbaz kerd.
Sîstemêde nîyanênî de, qeseykerdişê kurdkî hereketêde polîtîk o. Nayê ra, to sîyaset ra biremê jî pesîrê to sîyaset ra nêxelisîno ra. Ez wazeno nayê vacî, yew ziwan her tim polîtîk nîyo. Labelê to Kurdîstan de se kena bike; zonê ma ya to hertim polîtîk êno hesab kerdene.
Derheqê têkilîya muzîk û polîtîka, hunermend û polîtîka de fîkrê to çiko?
Se ke mi cor de jî ard ra ziwan, ma welatêdê henên de ciwîyayêne ke wexto ke merdim ebe kurdî vacêro, qesey bikero, binusno belayê girdî ênê sere. Nayê ra jî têkilîya hunerî û polîtîka xozayî yanî bi şiklo de tebîî virazîna. Her hunermend sîyayetmedar nîyo. Mabênê huner û sîyaset gere têkilîyêda hîyerarşîke nêbo. Her yew ganî xeta xo de raver şoro, yewbîn de nuqtayanê ortaxan bivîno. Wexto ke sîyaset hunerî ra vacêro “binê emrê mi de bê!“, qet nêbeno. Labelê gere huner jî sîyasetî ra nêremo, hama derheqê rûmetanê qomî de jî heşar bo.
Ez vano, eke heyat yew derya bo, huner yew çem o, sîyaset yewna çem o. Her yew xeta xo ser o herekîno, şono reseno derya. La nêbeno ke yew xo ê bînî ra berz bivîno. Eke ti mi ra persî huner de zurî çîn î, kilama raştîye zurî nêkena. Yewser venga zerrîya merdimî dana. Re-reyê/ge-gane qesêyêda sîyasî ya tewr bi tesîr jî nêşîkîna hendê kilamê tesîr bikero însanî. Bi vateyo peyên; no het de ma hîna rayêda raste nêdîya.
Not: No roportaj, kovara VATE, hûmara 42. de ame neşirkerdiş.
