Kirdkî.com Xirbanê xo ra bigêrîn, şênayîyê şarî ra megêrîn
Davîd Crystal:
Profesor Davîd Crystal wareyê ziwanî de pîsporanê dinyayî de tewr verênan ra yo. Serra 1995 de semedê keda ke îngîlîzkî rê kerdo “The Order of the British Empire” (Xelata Nîzamê Împaratorîya Îngilizî) dîyayo ci.
Tikê eserê ci:
-Redîscover Grammar (Longman, 2004)
-The Cambridge Encyclopedîa of Englîsh Language (Cambridge University Press, 2003)
-English as a Global Language (Cambridge University Press, 2003)
-Words Words Words (Oxford, 2007)
-Dîctîonary of Linguistics and Phonetics(Blackwell Publishers, 2002)
-Language and the Internet (Cambridge University Press, 2006)
-The Penguin Dictionary of Language (Penguin Boks, 1999)
QETLÊ ZIWANAN[1]
Vateyo Verên
Kongreya Ziwanzanî ya Mîyannetewî ke Quebec de 1992 de bîya de, zîwanzanî nê beyanatî dayî:
Vîndîbîyayîşê yew ziwanî, semedê însanî ya yew vîndîbîyayîşo bêtelafî bîyayîşî ra, ziwanê ke hê mirenî yan zî xeterê mergî de yê hetanî nika ser xebate nêbîyo yan zî nêameyo dokumentekerdişî edebîyatê fekkî yê eyin zî daxîl, qaîdeyanê gramerê înan, ferheng û metnanê înan semedê namekerdişî, programanê dezgeyanê ziwanzanî teşwîqkerdiş û eke beno paştdayîşî wazîfeyê UNESCO yê tewr verênî yo.
Dima raporê averşîyayîşî de UNESCO wina vat:
Pêro buudê ci nêame zanayişî zî xeylêk cayê dinyayî de bi çapik a vîndîbîyayîşê ziwanan mutlaq û xeyretanê karê ziwanzanî lezekerdişî wayîrê muhîmîyê tewr berzî yo.
Nê dima çend gamê muhîmî erzîyayî. 1995 de Unîversîteyê Tokyoyî de semedê ziwananê xeternakî ya odayê karanê mîyannetewî dest bi wazîfe kerd. A serre DYA de Fonê Zîwananê ke Tehluke de yê nîya ro. Komîteya fonî, cumleyê akerdişî de her çî, bi temamî ard meydan:
Ziwanî, tarîx ra nat merdî la ma çi rey sey nika yew vîndîbîyayîşêko top pîya rê rast nêameyî. Ma, pisporê ziwanî, duştê yew rasto rutî de yê. Xebatanê ma ra zafî neslê ameyoxî het ra do nêrî şuxulnayîş. Mîrasê kulturî yê xeylêk zaf komelan verê çimanê ma de vîndî benî û şinî. Ma eşkenî sucê o tewir vindertiş û çîyêk nêkerdişî bin ra vejî?
Hewna 1995 de Îngilîstan de Weqfê Ziwananê ke Tehluke de yê nîya ro. Weqif bultenê ajansê xo yê diyînî de ameyoxî de îhtîmalan rêz kena û texmînê bêresmî yê pirsgirekî wina dana:
Mîyanê ziwanzananî ke no halî ser a sereyê xo dejnenî de, ziwanê ke dinya de yê nême ra zafî hê tehlukeyê vîndîbîyayîşî de, yanî nêeşkenî yew nesil ra neslo bînî rê neqilkerdişî het a hemfikîrî esto. Wina aseno ke ma û qîjî ma tarîxê însanîyetî de o qeyde yew ca de vindenî ke belkî qey her di nesilî zî nêmeyê ziwananê dinyayî mirenî.
Mergê ziwanan rast o. Muhîm o? Ma gereke ser bivinderi? No kitab vano muhîm o û ma gereke ser bivinderi, goreyê îmkanê zanayîşî, rastî bellî biker û dima hîna nêyî akeri xo rê keno armanc. Mergê ziwanî tam çi yo? Kamî ziwanî hê mirenî? Ziwanî çi ra mirênî?- û qey nika- Ma hê hîrê persan ver a. Mergê yew ziwanî qey wina muhîm o. Ma eşkenî çîyêk bikeri? Gelo çîyêk bêro kerdiş? Cewabdayîşê di persê peyênî xeylêk zor o. Munaqeşeyanê xesas û bi dîqet ci rê lazim o la goreyê fikrê no nuştoxî cewabo tewr peyên rê yew “E”yo qewetîn lazim o.
Mergê Ziwanî çi yo?
Xeberdayîşê mergê yew ziwanî sey xeberdayîşê mergê yew însanî yo. Yewna qeyde nêbeno zî. Çunke bêînsanî estbîyayîşê ziwanan ra behs nêbeno.
Yew ziwan hinî qalîkerdoxê ci nêmend, mireno. Ziwanê ke pê kitabî ameyê nuştiş û ziwanê ke qalîkerdoxê ci zafê rê wina yew îhtîmal çin o.
Hewzê Ziwanî:
Çend hebî ziwanî hê sekerate de? Çend hebî hê tehluke de? Verê cewabdayîşê nê persan ma gereke bizan ke dinya de çend hebî ziwan estê? Goreyê tehmînan 1000 ra 10000î ziwanî estî. Ferqê nê tehmînan zehmetîyê hemî dinya de cigêrayîş û têmîyankerdişê zarava û ziwanan o la ez rêjeyanê xo beynateyê 5000 û 7000î ra weçînen û goreyê nêyî şîrove kena.
Encamê Pirsgirekî:
Yew ziwan eke qalîkerdoxê ci nêmend merde qebul beno. Qalîkerdoxî çewî ke tede qalî bikerî û neslo peyênî ra waştoxê musyayîşî çin bî herekîyayîşê xo nêeşkenî ramojnî. La di tenî qalîkerdoxî têna mendî se yan zî 20 yan zî 200? Çend tenî eşkenî ciwîyayîşê yew ziwanî garantî bikerî?
Cewabê nê persî zor o. Çunke tena nûfus bê mana yo. Wazîyetê kulturî, yew yew analîzkerdiş mot ra ke hûmara nûfusî têna bê fayde yo. Yew cayo yabanî de 500 tenê qalîkerdoxî yew texmîno pozîtîfî rê îmkan dano. Yew bajaro ke lez beno pîl de bi 500 teno vilabîyayî, îmkanê ganîtepiştişê ziwanî zaf kêmî yo. Dormaleyê Girawayê Pasîfîk de 500 tenî xeylêk zêde û bi îstîqrar aseno la xeylêk cayê Ewropa de 500 tenî nemuhîm ê.
Yew tabloyê Ethnologue de 6784 ziwan dîyê û înan ra 6059 ziwanî de malumat esto.
| Kêmbîyayîşo Kumulatîf % | Zêdebîyayîşo Kumulatîf % | |||
| Humare | % | |||
| 100 mîlyonî ra vêşer | 8 | 0,13 | 99,9 | |
| 10-99,9 mîlyon | 72 | 1,2 | 1,3 | 9,8 |
| 1-9,9 mîlyon | 239 | 3,9 | 5,2 | 98,6 |
| 100.000-999.000 | 795 | 13,1 | 18,3 | 94,7 |
| 10.000-99.000 | 1605 | 26,5 | 44,8 | 81,6 |
| 1.000-9.999 | 1782 | 29,4 | 74,2 | 55,1 |
| 100-999 | 1075 | 17,7 | 91,9 | 25,7 |
| 10-99 | 302 | 5,0 | 96,9 | 8,0 |
| 1-9 | 181 | 3,0 | 99,9 |
Goreyê înan ma eşkenî vaje ke mîyanê seserrî de %50ê ziwanan benî vîndî. %50, 3000 ziwan keno. Seserre 1200 menge keno. Goreyê nêyî çend hewteyan de hewî tewr tay yew ziwan do bimiro. No, zaf dûrê rastîye de nîyo.
Daraxanê(Sewîye) Tehlukeyî:
Goreyê yew teqsîmkerdişî ya hîrê daraxî estî: Ziwanî, emnîyetî de yê, tehlukede yê yan zî merde yê. Yew zî: Zîwanê ke hetê qijanî ra nêyenî musnayîşî ra hê sekerate de vajîyena. No îfade zaf weş îfade keno ke no ziwan maneno ganîyê ke nêyenî zêdebîyayîşî ya.
Yewna teqsîmî de ziwanî Ziwanê dewambîyayî, Ziwanê dewambîyayî la ziwanê qijî, Ziwanê tehluke de yê, Ziwanê ke mergê ci rê tay mendo, Ziwanê merdeyî.
Yewna teqsîmî de Ziwanê ke îhtîmalo ke tehluke kurî, Ziwanê ke tehluke de yê, Ziwanê ke xeylêk tehluke de yê, Ziwanê ke sekerate(doşegê mergî) de yê, Ziwanê merdeyî.
Netîce:
Mergê ziwanî de ma eşkenî wina xulasa biker:
Vîndîbîyayîşê yew ziwanî yew rêzberkerdiş nîyo. Hîna zêde çîyo ke însanan hal û hareketanê xo bedilna û ziwananê xo beynateyê neslan de kirişnayiş terikna bena. Bi însanan a nêzdî ra girêdayeyo û sey yew xaçeperso entellektuel nêyeno rojev.
Çi ra wa xemê ma de bo?
Goreyê zaf kesan gereke wa xemê ma de bo. Humara ziwanan de yew kêmbîyayîş trajedîyo ke zaf pîlbîyayîş yew het a, yew fîkro ke însanan rê zaf feydeyin o vilabîyaye û raxbetin esto. Goreyê nê dinya de têna yew ziwan wa bibo. Wina zî fehmkerdiş, roşnayî û aşitî eşkenî peyda bibê. Nê de tayê problemî estî. Tayê miletî estê ke yew ziwan qalî kenî la hê xo mîyan de şer kenî. O bîn zî ê ke wina îddîa kenî peynî de wazenî ke ziwanê xo ziwanê dinya bikerî. Yewna fikîr esto ke vano ziwan nasname yo. Kam nasnameyê xo terikneno. Nê de zî problem esto.
Bingeh de persê “yew ziwan bimiro çi ra wa xemê ma de bo?” tewir tewir cîhetanî ra panc cewabê ci estê.
Çunke ma mehtacê zaftewirî yê.
Senî ke tabîatî de heme ganîyî zaf tewirî yê. Ziwananê însanan zî zaf tewirî yê. No fitrî yo. Senî ke tabîatî de muwazeneyo ekolojîk est o mîyanê ziwanan de zî çekuye girewtiş û dayîş est o. No zî ziwanan keno dewlemend. Îngilizkî zî mîsalê no yo.
Çunke ziwan nasnameyî îfade keno.
Nasname , çîyo ke şarê yew komelî qeydeyo ke bêro naskerdiş, keno sey yewbînan. Nê xususîyetî aseyîşo fîzîkî ra zî beno û adetî, bawerî ûsn çîyan ra zî beno. Mîyanê înan de tewr asaye ziwan o. Ziwan aseyeyo esasî, sembol û qeydê nasnameyî yo.
Çunke ziwanî embarê tarîx ê.
Merdim biwazo menşe’ê yew miletî bizano gereke muracaatê ziwanî bikero. Miletanê kovîyan ziwano nuştekî de çîyêk nêverdayo aye ra ma nêzanî tarîxê eyin ra çîyêk bizan la miletê ke çîyêk nuşto tarîxê înan eşkera yo û ma zanî ke înan se kerdo.
Çunke ziwanî leteyekê pêro zanayîşê însanîyetî yê.
Her zanayiş bi ziwanî yeno vilakerdiş. Ziwan çin bi zanayîş zî vîndî beno. Yew milet bi ziwanê xo zanayişanê xo kirişnena neslo bîn. O ziwan ke bi vîndî zanayişê ci zî beno vîndî.
Çunke ziwanî xo ser a yew çimeyê alaqayî yê.
Merdimê ke ziwanzanî ser a nêxebetîyê rê ziwanê eşîrê cayîyan zî sey îngilizkî û frensizkî tam û temîyankewtebîyayîş tewir yeno. Şarê rojavayî vanî dê qey sey eqsê ci yo. Ê vanî, dê teknolojîyê înan çin o, ziwanê înan zî hema destpêk de yo. No zî mojneno ra ke ziwan bi xo yew çimeyê alaqayî yo.
Netîce:
Na dinya de fîkrê bînî, nasnameyê bînî, kulturê bînî zî estî. Heme însanî têduşt î. Ma heme însan î. Cîyabîyayîşê ma est ê. La ma hemeyî bi nê ferqanê xo est î. Gereke ma wayîr ci vejî.
Ziwanî çi ra mirenî?
Tarîx de xeylêk ziwanî merdê. Ziwanî nika hê tehlukeyê vîndîbîyayîşî de. Ê temam la çi ra nê ziwanî hê mirenî. Gelo ewro ziwanî hîna leze hê mirenî? Gereke ma sebebê înan bizan.
Faktorê ke însanan hetê fîzîkî ra fînenî tehluke
Însanî bimirî, ziwanê înan zî mirenî. Erdlerzî, va û virikî, tsunamîyî, şerî ûsn çîyî ra însanî mirenî. Ancî nêweşîyê pîlî û xela ra însanî mirenî û ziwanê înan zî mireno. Cayek de însanî wina bi top bêrî merdiş ziwanê înan zî mireno.
Faktorî ke kulturê însanan vurînênî(bedelnenî)
Însanî ganî bî zî beno ke ziwanê înan bimiro. No halî rê têgeho tewr hol asîmîlasyonê kulturî yo. Yew kultur, tesîrê kulturo hakim de maneno û şar adetan û hareketanê neweyan geno û nasnameyê xo keno vîndî. No çend qeyde de eşkeno bibo. Nûfus hetî ra taybîyayîş, sey dewrê emperyalîstan de yew grubê însanî yenî û şarê cayîyan kenî bindest û kulturê înan zî heremnenî. Yan zî yew grube yena û ziwanê xo kena standart yan zî ziwano fermî û kulturo bîn helnena.
Netîce
Mergê ziwanî de xeylêk faktorî estê. Ma nêeşkenî vaje ke têna no rid û no rid ra yo.
Ça ra dest pêbikerî?
Ma çîyêk nêkeri ziwanî mirenî û şinî. Ê ma se bikeri ke wa ziwanî nêmirî.
Tayînkerdişê tewr raverîyanê eslîyan
Eşkerayo ke raverîyano tewr verên malumat arêdayîş o. Semedê nê zî ya, pereyî û ziwanzanî lazim î. Ziwanê ke hê tehlukeyê vîndîbîyayîşî de yê hol cigêrayişan bikerî û hemeyî qeyd bikerî la semedê nê xeylêk manî zî estê.
Mîyanê şarî de ewnîyayîşê musbetan ramotişî
Mîyanê şarî de ewnîyayîşo musbeti xeylêk kemî yo. Vanî ma no ziwan bizan ma pê se kenî? Çi hewceyîyê ma vîneno? No qeyde ewnîyayîş zirar dano ziwanî. Tîya de teorîya Maslowî kuwena dewre. Merdim pîzevêşan bi û nanê ci çin bi, ti nêeşkenî tira vajî ke qey ti ziwanê xo teriknenî. Çimê ey de meseleyê ey o tewr muhîm pîzeyê xo dekerdiş o. Eke ma wazenî no ziwan bimiro ma gereke ewnîyayîşê şarî bibedeln.
Zafaneyê şarî de ramotişê raştîyî
Ziwan eke mîyanê şar de nêgeyro û nêro şuxulnayîş mireno û gereke ma şarî çim de na raştîye bimojn û însanan îqna bikeri nîyo se ma bi destê dezgeyan a nêeşkenî bixelesn. Teknolojî, buroqrasî muhîm ê la esas nîyê. Hîna zêde ho dadî û babî dest de. Dadî û babî qijanê xo rê ziwanê xo bimusnî o ziwan xelesîyeno.
Zîwanî, leteyê kulturî vînayîş:
Eke şima wazenî kulturê xo bidomnî şima gereke ziwanê xo zî bidomnî. Çunke ziwan yew aîdîyet o. Ti nêeşkî ziwanê xo qisey bikerî ti a miletî ra nîyî. Ziwanê to bedelîya ti hetê etnîsîte ra ancî a milet ra yê la kulturê to o kultur nîyo. Aye ra ma gereke rolê ziwanî hol bide şinasnayiş.
Çi eşkeno bîyero kerdiş(?)
Yew ziwanî keye de yan zî dormeleyê şar û beynateyê neslan de wasitayê têkilîkerdiş de şertê ewilî estê? Ez nê şeş faktoranî rê zaf qiymet dana ci.
1.Yew ziwano ke tehluke de yo eke qalîkerdoxê ci mîyanê komelo hakim de prestîjê xo bizêdnî aver şino:
Armanco tewr verên, wareyê şarî de estbîyayîşê xo eşkerakerdiş û mîyanê şarî de bîyarî hîskerdişî. No zî huquq, kar, îdareyê şarî de muhîm o. Hetanî ke komelo hakim de bîyero têduşt.
2. Ziwano ke tehluke de yo eke qalîkerdoxê ci mîyanê komelo hakim de dewlemendîya xo bizêdnî aver şino:
Eke şarê ziwano ke tehluke de yo, hetê ekonomî ra aver şêrî tesîrê vîndîbîyayîşî beno kêm.
3.Ziwano ke tehluke de yo, eke qalîkerdoxê ci çimê komelê hakim de qewetê xo yo meşru bizêdnî aver şino.
4. Ziwano ke tehluke de yo eke qalîkerdoxê ci sîstemê perwerdeyî de cayê qewetîn a birasî aver şino.
5. Ziwano ke tehluke de yo qalîkerdoxê ci qalîkerdişê xo bieşkî binusî aver şino.
6. Ziwano ke tehluke de yo qalîkerdoxê ci teknolojîyê elektrîkî buşuxulnî aver şino.
Rolê ziwanzanî
Ziwanzanî peyê nê şeş şertan de xo nimnenî. Sey yew doxtorî nêweşê xo teşhîs kenî, cigêrênî, name kenî û tedavî kenî. Newe ra ganî kenî. No ganîkerdişî de têna pisporîya ziwanzanî bes nîyo. Seba aktîf yew endamîya programê ganîkerdişî bîyayîş, hunerê îctîmaî û sîyasî zî lazim ê.
Dokumentekerdiş, pawitişê ziwanî de nêbibo nêbeno. Pêro mesela na ra zî îbaret nîya. Hetanî nika yew ziwan zî bi dokumentekerdiş nêxelesîyo la dokumentekerdiş heme cigêrayîşan de tewr verî de yo û ziwan rîskê mergî nêzdî bo, hîna ho ver de. No dokumentekerdiş bi pêro wasitayan a resmê ziwanî antiş o.
Ekîbê newe ra ganîkerdişî
Ziwanî seba ciwîyayîşî hewceyîya komelî ci rê estê. No rid ra yew ziwano ke tehluke de yo têna yew komel eşkeno bixelesno. Na nokta esas a.
Seba xelesnayîşê yew ziwanî ekîbêk lazim a. Na ekîpe yew îdarekerdiş û plankerdişo hol, gereke bîyero pîya. Dima bê dor gereke nê bîyêrî kerdiş.
-Endamê komelî û xebatoxê sahayî ke teber ra ameyî yenî têhet, yewbînan şinasnenî û yew grubek nanî ro.
– Esasê pirsgirekî ser a umişî kerdiş şert o.(Ziwan tehluke de yo. Gereke çîyêk bêro kerdiş usn.)
-Wazîyeto heremî gereke hol bêro naskerdiş(dîn, polîtîkaya komelkî usn)
-Seba mudeyo kilmî gureyê acîl estê yan ney û seba mudeyo dergi zî balê ekîp çi ser o bi, qerar girewtiş.
-Şiklê pawitişî rê qerar girewtiş.
– Wazîfeyê endaman bellî kerdiş.
-Qeydkerdiş, dokumentekerdiş, musnayîş usn de armancanê acîlan bellî kerdiş.
-Arêkerdişê malumatan ca ardiş.
– Viraştişê ziwanî sey ferheng, rastnuştiş û gramer analîz kerdiş.
– Hem seba nuştiş hem zî qalîkerdişî de standartîzasyon û alfabe weçînayîş.
– Keye de û cayanê bînan de şuxulnayîşê ziwanî rê stratejîyan bellî kerdiş.
– Seba mîyanê şarî de vilabîyayîşê ziwanê nuştekî stratejî bellî kerdiş.
– Seba mîyanê şarî de vilabîyayîşê ziwanê qalîkerdişî stratejî bellî kerdiş.
– Ziwanî seba wendegehan a ziwanê musnayîşîkerdiş a stratejî bellî kerdiş.
– Seba qijan û pîlan a malzemeyê mufredatî hedrekerdiş.
– Sey hîkaye, şîîr û sanikan a balê şarî ziwan ser antiş a nuşteyî nusîyên û çap benî.
– Ziwanî, seba ziwano fermî yo heremî kerdiş a dusturan bellî kerdiş.
Ganîbîyayîşê ziwanî tena bi ekîban nêbeno la dinya de moto ra ke wina xebatî fikîrîyayîşê şarî bedilnenî û ê ziwanî ke ser a xebat bîyo hema ra zî ganî yê.
Netîce:
Dinya de xeylêk ziwanî hê mirenî. Nika ma çîyêk zî nêkenî û seyr kenî yan zî ma destanê xo erzenî binê kerra û bi pêro qewetê xo xebetîyênî. Çunke mergê yew ziwanî sey mergê yew însanî yo.
“Zaravayê Kurdkî ra zazakî/kirdkî zî ha binê riskî de. No qeyde xebatî xelesîyayîşê zaravaya ma de rayberîye kenî.”
[1] Cyrstal (Davîd), Dillerin Katli, Çarnayox: Gökhan Cansız, Profil, Îstanbul, 2010
