Kirdkî.com Xirbanê xo ra bigêrîn, şênayîyê şarî ra megêrîn
Wisif ZOZANÎ
Ez şexis xo rê vajî, bi serran a ke, na mesele ra elaqedar a. Sere de mi xo ra pers kerd û mi va: “Ez kam a? Çi esil ra yeno? Nesl û nesebê mi, şino reseno kamî?”
Merdim eşkeno vajo: “Esil û neseb çi ra muhîm î? Ma heme, însan î; ti çi semed ra ferq erzenê mabênê însanan?” Raşta zî heqê merdimî est o ke na perse, biperso. Labelê no ferq, mi nêeşto mabênê însanan. Homa Teala bixo, no ferq eşto mîyanê însanan. Gelo çi ra?
Na mesele de, ez çirey qayîl nîya dîn û bawerî bikuwero mîyanê gureyî. Çunke na mesele, meseleya însanbîyayîş a. Merdim wazeno wa wayîrê yew dîn bo û wazeno zî wa bêdîn bo, hewna zî na mesele ey elaqedar kena. Labelê tay meseleyî zî estê ke bê dîn û bê bawerî zî, nênî îzah. Homa Teala, Kelamê Qedîmê xo de, sûreyê Hucûratî de û ayeta des û hîrêyin de ferman kerdo ke: “ Ey gelê însanan! Ma şima, yew camêrd û yew cinî ra viraştî. Dima zî semedo ke şima yewbînan bişinasnî, ma şima sey şar û qebîleyan cîya kerdî. Homayî hete de zî tewr holê şima, o ke xo pawen o. Allah, her çî zano û her çî ra zî hayîdar o.”
Ma naye zanê ke rojhilatê dinya de şar û miletî hetê Homayî ra yenê viraştiş. Yanî Homayî, miletî viraştî û dima zî ê miletî xo mîyan de kerdê cîya cîya qebîleyî. Ma eşkenê vajî ke, Homayî, ewilî mileta Kurd viraşt û dima zî na milete, xo mîyan de sey Zaza, Kurmanc, Soran, Goran û Lurr kerda cîya cîya qebîleyî. Milet yew a, a zî Kurd a, labelê qebîleyî zaf ê. Her yew qebîle wayîrê yew ziwanî ya û yew lehçe ya. Labelê hemeyê nê ziwan yan zî lehçeyan zî esilê xo kurdkîya kahan ra genê. Hetê gramerî ya zî hetê fonetîkî (veng) ya zî piyorê nê ziwanê Kurdan yew esil ra yenê.
Sey Kurdan, bi seyan a miletî, pê fermanê Homayî viraziyayî ameyê meydan. Tirkî, erebî, farisî, hîndî, çînî, latînî, rûsî, ermenîyî, suryanîyî ûsn. Nê miletî zî, xo mîyan de bîyî cîya cîya qebîleyî. Tirkan mîyan ra sey oxuz, qipçaq, qirgiz, qazaq, turkmen, uygur ûsn. bi desan a qebîleyî virazîyayî. Her yew qebîle, bi yew ziwano ke esilê xo tirkî yo, qal kenê. Mileta înan yew a û cîya cîya ziwan yan zî lehçeyê înan estê. Yew zî tirkbiyayîşê xo înkar nêkerdo û nêkeno. Hele esta, di hebê tirkan yew bînan fam nêkenê, labelê hewna zî nêvanê ma tirk nîyê. No qayde xo naskerdiş û nasdayiş, yê rojhilatê dinya yo.
Labelê teorîya modern ya rojawanê (xerb) dinya gore, şaran û miletan (ulus/nation) Homa nêvirazeno. Bilakîs însanî, bixo nanî pê ra. Yew milet ra çend hebî miletî vejîyenê. Ma mîsal bidi; miletê latîn ra elman, fransiz, îngîlîz, îtalyan ûsn. viraziyayî. Her yew ewro xo cîya yew milet hesebneno. Labelê tarîx de piyorê înan, şinê resenê yew milet, yanî resenê latînan. Înan ra teber rojawanijan, tay miletî zî newe viraştî ardî meydan. Tarîx de şima bigêrî mileta ke nameyê xo Felemenk a yan zî ziwanê Felemenkî ser şima bigêrî, şima çîyek nêvînenê. Labelê ewro, bi no name ya yew milet esta û yew zî ziwan esto. Yanî goreyê rojawanî miletbîyayîş, destê însanan de yo.
Şarê rojawanî, wexto ke şaranê dinya ke teberê înan de yê terîf kenê, pê no qayde terîf kenê. Miyan yew milet ra, çend heb miletanê neweyan vejenê. Sey kurdan yew milet ra sey zazayan yew mileto newe vejenê. Bi nê gureyê xo gêrenê zazayan cîya bikerê û xoser yew milet kerê. Haşa Homay vera, miletan vejenê, virazenê. Yanî dehwê Homatî kenê. Sergovendîyê nê gureyî zî, elman kenê. Nînan ra F. C. Andreas zaf namedar o. No merdim yew hetê xo ra elman û hetê xo yo bîn ra zî ermenî yo. No merdim ziwananê Îran ser o xebatîyayo. Semedê zazayan zaf xebat nêkerda. Labelê xebatê xo de cayêke de vano, nameyê zazayan ca ca dimilî yo. No name, maneno deylemî. Beno ke yew esil ra bêrî. Wina yew farazîye nano pêra. Ey dima Oskar Mann na xebat kerda xorî. Ameyo zazayan hete înan ra tay metnî arêdayî. Waşt înan neşr bikero labelê emrê ci beqat nêkerdo. Ey dima talebeyê ey Karl Hadank na xebata ey kerda hîra û dima zî na xebate neşr kerda. Mîyanê ziwanzanayoxanê elmanan de no tarîx ra pê derheqê zazayan de wina yew qenaat virazya û ca guret. Kurdnaso namedar V. Mînorsky zî derheqê zazayan de no qenaet qebul kerd û gêra ca bido ci. Labelê înan ra yew merdimî zî pê dokumanê îlmî qal nêkerd. Piyorê înan na farazîye ser ra şî. Tarîx ra nêewnîyê. Tena ziwan ser ra şî va ziwanê zazakî xo ser yew ziwan o, xususîyetê xo de ê bînan nêmaneno. No ridi ra zazayî, cîya yew milet î. Hama sere de bingeyê na mesele pûç ameya eştiş. Derheqê esil û nesebê yew merdimî yan zî yew şarî de tarîx malumat dano. Merdim ewilî ewniyeno tarîx. Yew merdim bigero nesebê xo, ewniyeno tarîxê kalikanê xo, uca ra esilê xo, ca keno. Semedê esil û nesebê zazayan zî ma çiqas ewnîyênî tarîx ra, tarîx ma ra vano zazayî yew qebîleyê kurdan ê. Tarîx raşta vano; fitretê Homayî ke Kelamê Qedîm de vato, tarîx zî, sey ey vano.
Heto bîn ra ma naye zanî ke şarê rojawan ke zazayan ser o lalîgan ê, na mesele ser tena hetê îlmî ra nêvindenê. Hetê sîyasetî ra zî na mesele ser vindenî. Nê qayde rê vanî Orîentalîsm. Yanî şaranê rojhilatî şinasnayîş û înan ser o xebat kerdiş. Rojawanijî vanê, eke ma wazenê nê şaran ser o sîyaset bikero, gereka ma ewilî înan bişinasni. Raşta zî elmanan, kurdan ser o zaf sîyaset kerd. Bi serran a vera tadayî, kurdan rê paşt vejîyayî. Labelê sîyasetê dinya, xususan sîyasetê rojhilato mîyanîn nê serranê peyinan de bedelîya. Aktorê nê welatî hinî bedelîyayî. Naye ser o elmanan destê xo kurdan ra ant, hinî paşt nêdanê kurdan. Heto bîn ra zî ê zazayî ke kurdan mîyan ra vejîyayî vanê ma kurd nîyê, ma xoser yew milet î, înan rê paşt vejîyenê, ci rê fînans texsîs kenê. Heto bîn ra zî universîteyanê xo de înan rê enstîtuyan kenê a vanê ziwanê xo ser o xebat bikerîn. No tesaduf nîyo. Elaqeyê xo bi sîyasetî ya est o. Hinî rojhilato mîyanîn de sey verî kurdan ser ra nêeşkenê sîyasetbikerî, na rey kurdan mîyan ra zazayan kenê yew milet û înan ser ra sîyasetê xo ramenê.
Nika dinya de çiqas zanayeyê rojawanijî ke zazakî ser o xebat kenê, zafîyê înan yan elman î yan zî ermenî yî. No tesaduf nîyo. Tay ermenîyan zî nê serranê peyinan de, dest eşto meseleyê zazayan. Çend serrî verê cû Erîwan de vîrardişê nameyê F. C. Andreas ser o, yew sempozyum amê viraştiş. No sempozyum de, Garnik Asatrian bi heraret a no qenaet pawit û va: “Zazayî, kurd nîyê û elaqeyê zazakî zî kurdkî çin a.”
Belê, merdim eşkeno qenaetê xo yê îlmî vajo biyaro ziwan. Labelê eke nê îlmî ser ra sîyaset virazo ma uca de qalê xo teqsîr nêkenê. Şar sey zazayan pey de mende gelo dinya ser esto ez nêzana. Ma nêeşkenê ziwanê xo bimusî, pê binusî û bidî musnayişî. Şarê bînî yenê ma ser ra sîyaset virazênî. Ma naye qebul nêkenê. Nêverdenê çew no sîyaset, ma ser ra bikero. Namûs û xîret zî ma ra naye wazeno.
Nika ma bêrî şarî xo. Ma qehiryenê vajî ke, mîyanê şarê ma de zî qismekî nezanîyê xo ra yan zî xefletê xo ra semedê nê sîyasetî benê hacet û xo danê şuxulnayîş. Heqê merdim esto nameyê xo ra gure bikero, sîyaset bikero û tîcaret bikero. Labelê heqê kesî çin o ke nameyê yew şarî ya gureyê wina bêcidîyet bikero. Esil û nesebê yew şarî ser o qalkerdiş, kay qijan nîyo. Hacetê sîyasetî, hêwyek nîyo. Merdim babiyê xo înkar bikero xo keno bêesil. Babiyê ma hemînan kurd o. Ê zazayan zî, kurmancan zî, ê soranan zî, ê lurran zî û ê goranan zî kurd o. Ma her yew, qijê yew bira yî, kalikê ma hemînan kurd o. Kurd zî, lajê ey zî Homayî viraştî. Homayî miletê bînî zî no qayde viraştî. Vato, bi nê nameyan a, yewbînan de xo şinasî bikerîn. Fitreto ke Homayî viraşto, no qayde yo. Yew merdim vajo, nê ez naye qebul nêkena, ez xo rê xoser a, elaqeyê mi ê bînan çin o, haşa xo keno asî. Şima kam hete ra biewnî, na mesele de raştî, sey tîje ha meydan de. Maalesef, însanî xafil ê, semedê menfaatê xo ya kuwenê xeletî dima. Ma çewî nêeşkenê, ma eşkenê xo. Semedê ziwanê xo, kulturê xo, edet û qaydeyanê xo, ma çiqas xebat biker, hîna zî bes nîyo. Xîret bikirîn û bixebitîn. Homa, şima serfirazê dinya û axretî piya bikero.
