Raporê Kurd Yê Îsmet Înonu

N.CELALÎ

Belgeyî tarixî semedê roşnkerdişê tarîxê miletan nîşanê mûhîm ê. Her milet nê belgeyan sey yew qiymeto pîl vînena û pawena. Ma kurdan miyan de tarixnuştişi de yew ekola verên çin a. Tarîxê kurdan zafê hetê şaranê bînan ra amo nuştiş. Her çend, çend eserê verên estê zî zaf tay ê. Kurdan badê 1900 destkerd tarixnuştiş. Badê 1900an mintiqayê kurdan de zaf çî qewmîye, mintiqa bîya şahîdê zaf hedîseyanê pîlan. Inê ra kurdan û coxrafîyayê yin ser o sey belgê, rapor û kîtaban zaf çî nusîyayê. Her çend terefê xo ra ewnîyê mesele ra zî reyna zaf zanayîşo muhîm tede esto. Raporê ke destê devlet ra dîyayê nuştiş zî înan ra yê. În raporan de zaf çî sey îtîraf (ro xonayîş) ê. Raporê Îsmet Înonu zî înan ra yew o.

Îsmet Înonu 1935 de bi emrî M.Kemal şîyo bajaranê Kurdistanî û dima zî yew rapor amede kerdo. No rapor destê dewlet de, wedarti bi. Rojnamevan Saygı Ozturk vist(!) xo dest û çap kerd. Qapaxê kîtabî de no vateyê Înonu nuşteyo: “Eke Erzîngan yew merkezê kurdan bo, ez tersena ke Kurdistan avan bo.”

“Rojhelat de semedê cayê xo (îqtîdarê xo) şedînayîş Xarpet zaf muhîm o.” Na qal semedê awê Deşta Xarpêt de ameya vatiş. Deşta Xarpêt bi awê bîran aw dîyenî, demanê peyênan de aw bena kêm û renc bena zor. Xarpetijî zî semedê helkerdîşî meseleye awe Înonu ra vanî. Înonu vano: “Xarpet semedê ma zaf muhim o. Ma ameyoxê de eşkenê biki caye îskan. Narey ganî ma meseleyê awê Xarpetî rê çareyêk bivîni.” Yeno famkerdiş ke Cumhuriyet bi çimê îqtîdarî ra ewnîyayo her çî ra. Cêr de rapor ra tayî îfadeyê winayin fekê Înonu ra neql bî:

“Eke ma xiristîyanan û ereban Merdîn ra veji, ca de kurdî caye înan genî. Sert de hevêsî tirktî tede esto. Bedlîs, miyanê Hîzan û Mutkî de daîma bi destê devlet bîyê merkezê bajarî, Bedlîs yew bajaro tirk o. Hewna têna bi destê devlet şikeno bibo yew merkezo tirk. Ek’ caverdîya yew demo kilm de beno yew dewa kurd û îmkanê eşnavitişê tirkî mintiqayê Mutkî, Xarzan û Hizan de nêmanena. Bedlîs nêbenî (çin bînî) ganî ma biviraştenî. Ay ra gani ma kuwet bidi Bedlîs. Şarê Bedlîs museyo şiyero cayanê kurdan, nê hal semede kulturê tirkan ma re ardimkar o. Mintiqayê kurd û ereban de memuratiyanê qijan ma eşkênê bidi Bedlîsijan. Bi yew di qezayî lezûbêz ganî Bedlîs ro gire bidîyayî, wilayetîyê Bedlîs tepîya bidî û mektep, çarşî ve bînayê dewlet bivirazî .”

“Qeazayê Trabzon Surmene ra mihacîr ardî Tetwan. Surmene û Îran ra tirk ardi Wan de kiştê gol de ca dayo ci. No parçeyê yew plan a pil o. Mihacîr halî xo ra şîkayet kenî. No halî ez qehernaya.”

“Dewî ke Armenîyan ra bîyî veng kurdî hewlîye ci. Ercîş, Xelat bajarê tirk ê. Şarê nê qezan vanê ke dormalê ma bi tirkan dekîn. Deştê de dewê ke Armenîyan ra bî vengi, Kurdanê Mutkî bî de la tersenî biwiraznî. Mi va tîye medîn.”

“Bulanik bajaro tirk o, Agirî yew bajaro kurd o la hukumat re nezdîyo. Şare ey de meyle tirktî esto û cîr î. Ixdîr de kurdê ke Harekate Agirî de caye xo ra wiraznîyayî û amê dewanê vengan ê Armenîyan, erdêk hol girewt. Fîkre mi gore ganî cayanê xo ra nêvejî . Poşmanîye û cîrîye yin bes a.”

“Erzîngan de şar gereyê dersimijan keno ke “Dersimîj çapul danî ma ro.” Goreyê vatîşî şarî Erzîngan, Dersimijan yin rê çîyêk nêverdo. Roj bi roj dersimijî hê Erzîngan gênî xo dest. Dewê tirkan û armenîyan bi dersimijan benî de. Erzîngan yew merkezê kurdan bo, ez tersena ke Kurdistan avan bo.”

Rapor de qismê pêşnîyazê umumi û teşhîs de, zafi probleman ra bahs beno. Goreye Înonu meseleya tewr muhîm “Meseleya Kurdan” a. Seba halkerdîşî na mesela peşnîyazê xo vano: “Hîre enspektorlux (mufettiştiyê) avan bibo û bi îdareyê inan bixebîtîyo. Karê înan zî, asayîş, îskan û programê îktîsat, rejîme adlîye. Seba wilayetanê rojhelat xususî yew rejîmê adalet bi qanun do tayîn bibo.”

“Enspektorluxê (mufettiştiyê) yewîn û hîreyin seba îskan gureyê yin ê pîl êstê. Warê Wan, Mûş û Erzîngan vêng î û seba vilabîyayîşe Kurdan musaît î. Wan û Erzîngan de bi acele, Mûş de bi tedrîcî û yew zî deştê Xarpêt de ma mecburî ke yew cematê tirkan avan bikerî.”

Planê Dersimî

No qisim, qismê tewr muhîmê plan o, nimitikî yo û tena çend tenan ra eşkera yo. Plan, raporê de bi nameyê “Programê Islahê Dersim” de vîyerena û seba “islahkerdiş” nê gamî tede rêz bî;

1- Zereyê hîri seran de terarek û sîlahronayiş,

2- Vîlayetê Dersim bi usulê newe de do avan bo. Kumandarê qolordî walî yo, zabît (subay) zî qeymeqamî qezan ê. Memurî qezayan ganî dersimij nêbî.

3- Walîyîye sey yew daîreyê qolordi gorê armancan ganî teşkîl bibo; asayîş, rayîr, malîya, îktîsat, edalet, kultur û weşî şaxê ey bê. Heta îdam û hemê înfazî gani walîyîye de biqediyo. Usulê qezayî ganî basîd, xususî û qetî bo.

4- Muhakeme ke alaqadarê Dersim ê û teberî Dersim de yê, ganî devlet bişawo Dersim.

5- Hewt taburî jendermeyê geyrayê gani binê destê walîyîye de bî.

6- 1935 û 1936 de rayîr û qerakolî virazyênî, Wisarê 1937 de eke hazir bo, di firqê kuwet diyenî emrê walîyîye. Bi no tewr Dersim sîleh ra beno pak.

7- Nê ra pê qismê ke şekil dîyeno Dersim dest pê keno û no qisim nimitikî yo.

8- Îhtîyacê ke valîlix luzum dîyo tedarik bo û eke dersimîj vere cû hareket bikerî ganî program ca de dest pê biko.”

Perwerde û Weşîye

Vatişê Inonu gore verî 1935 bê Tirkan kes seba mekteban qabul nêbenî. Inonu seba nê polîtîka vano: “Ma na polîtîka ra yew fayde nêdî û ma kewtî fekê şarî. Ganî na polîtîka ra bivîyeri. Ey ke bî kurd û cayî ke lez agêrenê tirkî bidî wendiş. Heta semedê banderbîyayîşê tirkî, mekteb zaf muhîm yew vasita yo. Kurdan ser o semedê tesîrê devlet zêdnayîş doktor zaf muhîm o. Nê cayan rê doktorê gêrayeyî ganî bişawî.”