Kirdkî.com Xirbanê xo ra bigêrîn, şênayîyê şarî ra megêrîn
1. ZAZACA`NIN İSİMLENDİRİLMESİ
Bilindiği gibi Zazaca bazı değişik isimlerle isimlendiriliyor. Bingöl, Palu, Karakoçan, Genç, Solhan, Piran, Hani, Egil, Hazro ve Lice’de yaşayan halk konuştuğu dile “Kırdki”, kendisine de “Kırd” diyor. Dersim, Erzincan, Kiğı ve çevresinde yaşayan halk konuştuğu dile‚ “Kırmancki”, kendisine ise “Kırmanc” diyor. Siverek, Çermik, Çüngüş ve Gerger’de yaşayan halk ise konuştuğu dili “Dımıli”, kendisini de “Dımıli” olarak isimlendiriyor. Ayrıca, Bingöl ve çevresindeki ve birçok yerlerdeki Kurmancca konuşan halk da Zazaca`yı “Dımıli” olarak isimlendiriyor. Son yıllarda başta Palu ve Elazığ olmak üzere bir çok yerde ve yabancılar tarafından “Zazaca“ isimlendirme daha çok kulanılmaya başlanmıştır.
2. ZAZACA’NIN KONUŞULDUĞU YERLER
Hiç bir şehirde homojen olarak sadece Zazaca konuşulmuyor. Sadece Bingöl ve Tunceli ilmerkezlerinde daha önceden, esas olarak sadece Zazaca konuşuluyordu. Ancak bu iki il de ilçelerden aldığı göçlerden dolayı şu anda homojen değildir. Tunceli ve Bingöl ilmerkezleri dışında, Bingöl’ün ilçelerinden sadece Genç’te Zazaca, Solhan’da ağırlıklı olarak Zazaca ve Kiğı, Yedisu, Adaklı ve Yayladere’de de Zazaca konuşuluyor. Dersimin Ovacık, Nazmiye ve Hozat ilçelerinde ağırlıklı olarak Zazaca, Çemişgezek ve Pertek’te ise kısmen Zazaca konuşuluyor. Elazığ’ın Palu, Karakoçan, Maden, Kovancılar, Arıcak ve Sivrice ilçelerinde ve Diyarbakır’ın Lice, Piran, Çermik, Çüngüş, Hazro, Hani, Eğil, Kulp ve Ergani ilçelerinde Zazaca konuşuluyor. Sivas’ın Zara, İmranli, Ulaş, Kangal, Hafik, Divriği ve Gürün’ün bazı köylerinde; Erzurum’un Hınıs, Aşkale, Tekman ve Çat’ın bazı köylerinde ve Erzincan’ın merkezi ile Tercan, Kemah’ın bazı köylerinde Zazaca konuşuluyor. Yine Varto ve Siverek ilçelerinde ağırlıklı olarak, Gerger ve Aksaray’ın bazı köylerinde, Mutki, Sason, Pütürge ve Arguvan’ın bazı köylerinde, Kelkit, Şiran, Sarız, Ardahan ve Kars’ın birkaç köyünde Zazaca konuşuluyor.
3. ZAZACANIN KÖKENİ
Şimdiye kadar Zazaca üzerine çalışma yapmış ve bu konu ile uğraşmış dilbilimcileri iki guruba ayırmak mümkündür. Her iki grup da Zazaca’nın Hint-Avrupa dil gurubunun İrani-Aryan kolunun Küzeybatı gurubuna dahil olduğu konusunda hemfikirdirler. Ancak, bu gruplardan biri, Zazacanın kendi başına ayrı bir dil olduğunu iddia ediyor. Diğer grup ise Zazaca’yı Kürtçenin bir lehçesi olarak görüyor. Zazacayı, Kürtçenin bir lehçesi olarak kabul edenler, Kürt dilini Kurmanci (Küzey Kürtçesi), Sorani (Güney Kürtçesi), Kırdki (Zazaki, Kırdki, Kırmancki, Dımıli), Gorani (Hewrami) ve Lori (Kermanşahi, Lekki, Sencabi, Kelhuri) olmak üzere beş lehçeden oluşan bir dil olarak kabul ediyorlar. Bu araştırmacılara göre Zazaca Kürtçenin lehçelerinden biridir.
4. ZAZACA’DA AĞIZLAR
Zazaca’da birkaç ağız (şive) bulunmaktadır. Zazaca’daki ağızları kalın hatlarla birbirind ayırmak zordur. Çünkü, çoğu zaman bölgeler arsındaki farklılıklar da benzerlikler de çok içiçe geçmiştir. Bazen bir konuda iki bölge biribiriyle aynı iken, yine aynı iki bölge başka bir konuda biribirinden farklı olabilmekte ve her bir ağız ayrı ayrı konularda başka bölgeler ile aynı olabilmektedir. Fakat buna rağmen Bingöl ağzının kendine özgü bazı özelliklerinden söz etmek de mümkündür.
Zazaca üzerine uzun süredir düzenli ve sistematik çalışma yapan yegane grup olan “Vate Çalışma Grubu” ile çalışmakta olduğumdan, çalışmamda bu çalışma grubundaki tecrubelerimden yararlanmak ve dolayısıyle “Bingöl Ağzını” Vate Çalışma Grubu`nun çalışmalarıyla karşılaştırmak istiyorum. Bundan dolayı da Vate Çalışma Grubu hakkında kısaca bilgi aktarmayı gerekli ve faydalı görüyorum.
Bilindiği gibi Vate Çalışma Grubu uzun bir süredir Zazaca üzerine çalışmalar yürütmektedir. Vate Çalışma Grubu’nun amacı; standart bir yazı dili ve ortak bir terminoloji oluşturmak, bunun için strüktür olarak da mümkün olduğu kadar farklı şivelerdeki ortak formları tercih ederek, hem standart bir yazı dili yaratmak ve hem de yazarlarla okuyucular arasında iletişimi kolaylaştırmaktır.
Bazı ön çalışmaların ardından, daha sonra “Kombîyayişê Kirmanckî” olarak adlandırılan Zazaca’nın standartlaştırılması amacıyla başlatılan toplantıların ilki Ağustos 1996’da yapıldı. O günden bu yana olanaklara ve koşullara bağlı olarak yılda bir ya da iki kez biraraya gelindi. Bu amaç çerçevesinde bugüne kadar değişik ülkelerde 20 toplantı gerçekleştirildi. Bu toplantıların 2 tanesi Almanya’da, 1 tanesi Federal Kürdistan’ın başkenti Hewler’de, 3 tanesi Diyarbakır’da, 12 tanesi İsveç’te, 1 tanesi de Dersim’de, bir tanesi Mardin`de Artuklu Üniversitesin`de yapıldı. Bu toplantılarda, Zazacanın konuşulduğu bütün bölgelerin temsil edilmeleri kaygısı güdüldü ve bu noktadan hareketle, toplantılara katkı sunmak üzere katılan araştırmacıların sayısı her seferinde 15–20 kişi arasında değişti.
Bu grup, Mart 1997’de İsveç’te yapılan ikinci toplantısında aldığı bir kararla, VATE adında bir dergi yayınlama kararı aldı. Bu kararın uygulamaya geçirilmesinden sonra bu grup kamuoyunda “Vate Çalışma Grubu” olarak tanınmaya ve anılmaya başlandı. Bu nedenle çalışma grubu da çalışmalarında bu ismi kullanmayı tercih etti ve bu kendini isimle adlandırdı.
Vate Çalışma Grubu alfabe olarak Kürtçe’de bügün de kullanılan, Celadet Bedirxan’ın temelini attığı, 31 harften oluşan alfabeyi kullanmaktadır.
Vate dergisi, Zazaca’nın gelişip serpilmesi için bu alanda atılmış en önemli adım niteliğinde olup bugüne kadar 35 sayısı yayınlanmıştır. Birçok Kürt dilbilimciye göre Hawar dergisinin kurmanci için oynadığı rolü bugün Vate dergisi Zazaca için oynamaktadır. Yani Kurmanci için Hawar’ın önemi ne ise, Zazaca için de Vate’nin önemi odur. Ayrıca Vate dergisi bügüne kadar gerek zengin içeriği ve yazılarının kalitesi bakımından, gerekse yayın yaşamını sürdürmedeki başarısı ve okuyucularının aktif desteği bakımından bir “ilkörnektir”.
5. BİNGÖL AĞZI
Bingöl ağzı derken, Bingöl merkez ve köylerinde, Genç ve Solhan ilçelerinde, Elazığ’ın Palu, Karakoçan, Kovancılar ve Arıcak ilçelerinde konuşulan ağzı kastetmekteyiz.
Bu çalışmada karşılaştırmalı olarak Bingöl ağzı ile diğer ağızlar arasındaki aynılıklar ve farklılıklar üzerinde duracağız. Yine bu çalışmada Bingöl ağzı ile Vate Çalışma Grubu’nun tespit ettiği kuralları karşılaştıracağız.
Bigöl ağzının konuşulduğu bölgede de kendi içinde bazı farkllıkları bulunmaktadır. Palu, Karakoçan ve Genç, Solhan ve Sivan arasında ayrıca, Bigöl merkez köylerinde de bazı küçük farklılıklar bulunmaktadır. Şöyle ki; Birirlerine yakın olan, hatta komşu olan bölgeler arasında ağız farklaı bulunmakta Örneğin, kullanılan ağızdan kişinin Guevdere’den mi, Az’dan mı, Ziktê’den mi, Şîrnan’dan mı, Puex’den mi olduğunu anlamak mümkün olmaktadır.
5.1. Seslerin değişimi
5.1.1. “û” sesi
Bingöl ağzında “û” sesî çok fazla kulanılır. Bu ses diğer bölgelerde daha çok “o” yada “a” dır. Vate Çalışma Grubu “a” sesini esas almıştır.
Örnekler:
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
mûnga (inek) mûnga, manga /monga manga
ez vûna (Ben söylüyorum.) ez vana/vona ez vana
ûntiş (çekmek) antiş /ontiş antiş
cûn (can) gan/gon gan
nûn (ekmek) nan/non nan
sûnd (yemin) sond sond
rûn (yağ) ron,run rûn
ûnîyayîş (bakmak) ewnîyayîş /ownîyayiş ewnîyayiş
5.1.2. “j”, “z”, ve “c” sesleri
Bingöl ağzında “j” ve “z” seleri yerine daha çok “c”sesi kulanılır. Vate Çalışma Grubu “j” sesini esas almıştır.
Örnekler:
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
gec/gej gej/gez gej
qic/gij qij/qiz qij
ruec/ruej roj/roze roj
lac/laj laj/laz laj
tîc/tîj tîj/tîz tîj
dec/dej dej/dez dej
Çolîgic /Çolîgij Çolîgij/Çolîgiz Çolîgij
5.1.3. “k” ve “ç” sesleri
Bingöl ağzında bazı isimler (kelimeler) “k” harfi (sesi) ile söylenirken diğer bazı bölgelerde ‘ç’harfiyle (sesi) söylenir . Vate Çalışma Grubu “k” sesini esas almıştır.
Örnekler:
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
keye (ev) çeye,çîye keye
kêna /keyna (kız) çêna kêna
kêber (bahçe, bostan) çêber keyber
5.1.4. “o” ve “we” sesleri
5.1.5.
Bingöl ağzında “we”sesi daha çok kulanılır. Vate Çalışma Grubu “o” sesini esas almıştır.
Örnekler:
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
wecax (ocak) wecax /ocak ocak
wade (oda) wade, wede, ode oda
wertax (ortak) wetax/ortax ortax
werte (orta) werte/orta orta
5.1.6. “o”, “ow” ve “ew” sesleri
Bingöl ağzında “ew” ve “ow” yerine daha çok “o”sesi kulanılır. Vate Çalışma Grubu “ew” sesini esas almıştır.
Örnekler:
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
do/dew (köy) dew/dow dew
şo/şew (gece) şew/şow şew
yo (bir) yew/yow yew
5.1.7. “an” ve “ûn”, “on”, “û” ve “o” sesleri
Bingöl ağzında çoğul eki olarak “ûn” eki kulanılır. Vate Çalışma Grrubu çoğul eki olarak “an” ekini almıştır.
Örnekler:
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
kîtabûn (kitaplar) kîtaban, kîtabû, kîtabon kîtaban
destûn (eller) destan, destû, deston destan
çimûn (gözler) çimû, çimon, çiman çiman
darûn (ağaclar) darû, daron, daran daran
5.1.7 “om”, “ûm” ve “am” sesleri
Bingöl ağzında “om” ve “an” yerine daha çok “ûm” kulanılır. Vate Çalışma Grubu “am” sesini esas almıştır.
Örnekler:
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
kûm (kim) kam, kom kam
lûmba lamba, lomba lamba
tûm (tam) tam, tom tam
zûma (damat) zoma, zama zama
5.1.8. İki sesli harfîn yanyana gelmesi
Bingöl ağzı ile diğer ağızlar arasındaki en önemli farklardan biri de şudur: Diğer ağızlarda iki sesli harf fazlaca birarada olmaz. Bingöl ağzında iki sesli harf sıkça birarada kulanılabilmektedir. Örneğin, Bingöl ağzında “ue“, “ua“, “ui“ sesleri oldukça sık birarada bulunur. Bu durumu aşağıdaki örneklerde de görebilmekteyiz:
Örnekler:
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
guaz (ceviz) gozi, goze gozi, goze
gueş (kulak) goş goş
gueşt (et) goşt goşt
kue (dağ) ko ko
duir (uzak) dur dur
axuer (ahil) axur axur
guel, gual (göl) goli/gole goli/gole
kuar (kör) kor/kore kor/kore
sual (tuz) sole/soli sole/soli
5. 2. İsim
5.2.1. İsimlerde eril ve dişil hali
Bilindiği gibi bazı dillerde erillik ve dişilik yoktur. Zazacada ise isimlerde erillik ve dişilik hali çok belirgindir.Yani bir nesne ya erildir ya da dişildir. Zazacanın bütün ağızlarında eril isimler yalın halde yazılır, ancak dişil isimler birçok yerde sonuna “e” yada “i” sesi alırlar. Bingöl ağzında isimler yalın olarak yazılır, yani ismin sonunda ne “e” ve ne de “i” yeralır, onun için tek başına iken, yani tekil vaziyette iken erillik ve dişilik belli değildir. Ancak isim+sıfat tamlamasında bir ismin eril mi yoksa dişil mi olduğu belli olur.
Örnekler:
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
dew (köy) dewe, dewi dewe
kard (bıçak) karde, kardi karde
Elîf (kadın ismi) Elîfe, Elîfi Elîfe
dewlet (devlet) dewlete, dewleti dewlete
Bingöl ağzında isim+sıfat tamlamasında isim eril ise ismin sonuna “o”, dişil ise ismin sonuna “a” gelir.
Örnekler:
Eril Dişil
gayo suir (kırmızı öküz) dewa gird ( büyük köy)
kîtabo qalin (kalın kitap) kardiya tuj (keskin bıçak)
Çuweyo bari (ince sopa) awka zelal (berak su)
Cümle içinde kulanılışları:
Gawo suir zaf cîhatî yo. (Kırmızı öküz çok çalışkandır.)
Kitabo qalin vay o. (Kalın kitap pahalıdır.)
Dewa gird ma ra 20 km duirî ya. (Büyük köy bizden 20 km uzalıkktadır.)
Awka zelal serdin a. (Berak su soğuktur.)
5.2.2. Tekil isimlerin çoğullaştırılması
Hemen hemen Zazacanın bütün ağızlarında çoğul soneki „î“dir. Bu temel bir kuraldır. Tekil isimler „î“ soneki alarak çoğullaşırlar. Bingöl ağzında da bu kural geçerli olmakla birlikte, harflerin aşağıda görüldüğü gibi dönüşümleri ile de tekil isimler çoğul yapılabilir. Vate Çalışma Grubu kelimenin sonuna “î” sesini getirerek çoğullaştırmayı esas almıştır.
Tekil isimlerde Çoğul isimlerde olur
a ê
e ê
i î
u û
Tekil Çoğul Diğer bazı ağızlar ve Vate Grubu
çila (lamba) çilê çilayî
keyna (kız) keynê kêneyî
masa (masa) masê masayî
astare (yıldız) astarê estareyî
pel (yaprak) pêl pelî
dest (el) dêst destî
alişk (yanak) alîşk alişkî
nequr (burun) neqûr nequrî
ûmnûn (yaz) ûmnûn amnanî
fek (ağız) fêk (ağızlar) fekî
her (eşek) hêr (eşekler) herî
qelem (kalem) qelêm (kalemler) qelemî
Cumle içinde kulanılışları:
Tekil isim Çoğul isim
Çila hol vêşena.(Lamba iyi yanıyor.) Çilê hol vêşenî. (Lambalar iyi yanıyor.)
Masa gird a. (Masa büyüktür.) Masê gird î. (Masalar büyüktür.)
Pel qalin o. (Yaprak kalındır.) Pêl qalin î. (Yapraklar kalındır.)
Vate Grubu
Kêneyî şinî mekteb. (Kızlar okula gidiyorlar.)
Destî mi di/de kîtabî estî. ( Elimde kitaplar var.)
Mi kênayê xo rê qelemî êrnayî. (Kızıma kalemler satın aldım.)
Bingöl de dahil bazı bölgelerde isim sesli harflerden “a”, “o”, “ê” “u” ve “û” ile bitiyorsa, çoğullaştırma harfî “î” okunmuyor. Örneğin “ga” (öküz) isminin çoğulu “gaî” olur. Fakat burada iki sesli harf bir araya geldiğinden bu iki harfin arasına “y” kaynaştırma harfi gelir ve ”gayî” olur. Özellikle Bingöl ağzı ve bazı başka ağızlarda bu son “î” harfi duşer ve isim “î” siz yani “gay” olarak telafuz edilir. Vate Çalışma Grubu, yazı dilinde bu “î” ekini kullanmayı uygun bulmuştur.
Örnekler:
Tekil Çoğul (Konuşma dili) Vate Grubu
ga (öküz) gay (öküzler) gayî
bira (kardeş) biray (kardeşler) birayî
ko (dağ) koy (dağlar) koyî
Cumle içinde kulanılışları:
Tekil isim Çoğul isim
Ga şîyo deşt. (Öküz ovaya gitmiş.) Gay şîyî deşt. (Öküzler ovaya gitmişler.)
Bira hol o. (Kardeş iyidir.) Biray hol î. (Kadeşler iyidirler.)
Do/dew rind a. (Köy güzeldir.) Doy rind î. ((Köyler güzeldirler.)
Vate Grubu
Gayî şîyî deşt.(Öküzler ovaya gitmişler.)
Birayî hol î. ((Kadeşler iyidirler.)
Dewî rind î. ((Köyler güzeldirler.)
5.2.3. Çoğul ismlerde bükünlü durum:
Bingöl ağzında (ve diğer bazı bölgelerde) tekil isimlerin sonuna”ûn” eki getirilerek çoğul bükünlü isimler yapılır. Diğer bazı bölgelerde tekil isimlerin sonuna”û”, “on”, “o” ve “an” eki getirilerek çoğul bükünlü isimler yapılır. Vate Çalışma Grubu bunlardan” an” ekini esas almıştır. Örnekler:
Tekil isimlerde Çoğul isimlerde olur Diğer Ağızlar ve Vate Grubu
mûnga (inek) mûngûn (inekler) mangan, mongon, mûngû, mongo
dew (köy) dewûn (köyler) dewan, dewû, dewo,dewon
bajar (şehir) bajarûn (şehirler) bajaran, bajarû, bajaro, bajaron
bûn (ev) bûnûn banan, bonon, bûnû, bono
Cumle içinde kulanılışları:
Tekil isimlerde Çoğul isimlerde olur
Mûngayê ma bîya. (İneğimizi getir.) Mûngûnî ma bîya. (İneklerimizi getir.)
Dewê ma zaf gird a. (Köyümüz çok büyüktür.) Dewûnî ma di pes zaf o. (Köylerimizde
hayvan çoktur.)
Bûnî ma di, di wadeyî estî. (Evimizde iki oda var.) Bûnûnî ma di di wadeyî estî. (Evlerimizde
iki oda vardır.)
Vate Grubu
Manganî ma bîya. (İneklerimiz getir.)
Dewanî ma de pes zaf o. (Köylerimizde hayvan çoktur.)
Bananî ma de di wadeyî estî. (Evlerimizde iki oda vardır.)
5.3. Tamlama (İzafe)
Bingöl ağzı ile diğer ağızlar arasındaki önemli bir fark da isim tamlamasında ortaya çıkmaktadır. Bigöl ağzında tamlamanın eki (suffiks) „ê“ ve “î“ sesleri iken, diğer ağızların hemen hemen hepsinde „a“ ve „ê“ sesleridir. Tamlanan kelime (isim, sıfat) dişil olduğu zaman Bingöl ağzında tamlama suffiksi „ê“ sesi iken diğer ağızlarda bu suffiks „a“ dır. Bu kelime eril olduğu zaman Bingöl ağzında tamlama suffiksi „î“ sesi iken diğer ağızlarda bu suffiks „ê“ olur. Vate Çalışma Grubu konunun öneminden dolayı bu konuda herhangi bir tercihte bulunmamıştır, dolayısiyle Vate Çalışma Grubu’nda her iki form da kullanmaktadır.
Örnekler:
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
dewê Palî (Palu`nun köyü) dewa Palî ikisi de
sayêrê yegayî pîlî (büyük tarlanın elma ağacı) sayera yegayê pîlî “
Zînê Ehmedûn (Ehmedanların Zinêsi) Zîna Ehmedan “
lajî Paşayî (paşanın oğlu) lajê Paşayî “
purnê nûnî (ekmek fırını) firina nanî “
deştê Çolîgî (Bingöl ovası) deşta Çewligî “
dewê zerrê dereyî (derenin içindeki köy) dewa zerrê dereyî “
awkê behrî (deniz suyu) awa/awka behrî “
kênayê mina rind (Benim güzel kızım) kênaya mina rinde/i “
herî mi (eşeğim, eril) herê mi
Cümle içinde kulanılışları:
Ina dewê palî zaf gird a. (Palu`nun bu köyü çok büyüktür.)
Sayerê yegayî pîlî emser zaf say girotî/guretî. (Büyük tarlanın elma ağacı bu yıl çok elma tutmuş.)
Zînê Ehmedûn neway serrî ya. (Ehmedanların Zine’si doksan yaşındadır.)
Deştê Çolîg gird a. (Bingöl´ün ovası büyüktür.)
Bingöl ağzında tamlama suffiksi „î“ ve „ê“ bazen kelimenin ortasında bulunur. Ornekler:
Yo vêcîyawo sêr bûnî. (Birisi evin damına çıkmış.)
Mûnen Ehmêd Ehmedûn. (Ehmedanların Ahmet’e benziyor.)
Ez qijkêk keyî bîya. (Ben evin küçüğü idim.)
Tu cîgêr mi werd, cîgêr mi. (Sen benim cigerimi yedin.)
Mewlîd Melayî Winî. (Hun (Beyhan) hocasının Mewlüdü.)
Bingöl ağzında konuşma dilinde ve masallarda tamlama (izafe) suffiksi „î“ ve „ê“ bazı zaman ve yerlerde kulanılmazlar. Örneğin, “Lajî Qêysêr” de “laj”daki “a” sesi biraz daha bastırılarak ve uzun telafuz edilir.
5.4. Zamirler
5.4.1. Şahıs Zamirleri
Zazaca’da iki grup şahıs zamiri vardır. Bunlardan birinci gruptakiler yalın, ikinci gruptakiler ise bükümlü haldedirler.
5.4.1.1. Birinci grup şahıs zamırleri
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
ez (ben) e ez
ti (sen) to,tû,tu ti
wi, aw ( o, eril) ew,aw,we,wi,ay,yo,yû,wo,û,0 o
ya (o, dişil) a, aya a
ma (biz) ma ma
şima (siz) şima şima
yi (onlar) ê,yî,î ê
Cümle içinde kulanılışları:
Ez ha wûnena. (Ben okuyorum.)
Ti hê wunenî. (Sen okuyorsun.) İkinci tekil eril şahıs
Ti ha wunena. (Sen okuyorsun.) İkinci tekil dişil şahıs
Wi (aw) ho wunenû. (O, okuyor.)
Ya ha wunena. (O okuyor.)
Ma hê wûnenî. (Biz okuyoruz.)
Şima hê wûnenî. (Siz okuyorsunuz.)
Yi hê wûnenî. (Olar okuyorlar.)
Bunların dışında bir de kendi zamiri (personal pronom) denilen “xwi” zamiri vardır. Bunun da bölgeden bölgeye farklı formları vardır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
xwi (kendi) xo, xwe, xwo, xu, ho, hu xo
Cümle içinde kulanılışları:
Mi xwi rî yew kîtab girot/guret. (Ben kendime bir kitap aldım.)
Wi xwi bi xwi qisê keno. (O kendi kendine konuşuyor.)
5.4.1.2. İkinci grup şahıs zamirleri
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
mi (ben) min mi
tu (sen) tû,to to
yi (o, eril) yê, hî, jey, ê, êy, êyî, ay ey
yay/yê/aye (o, dişil) aye, yê, ya, aya,ay,a, ja aye
ma (biz) man ma
şima (siz) şiman, sima şima
yin/ayin (onlar) înan.yînî,yîne, jînî, îna, îne înan
înê, înû, aynan, eyna, ayno
Cümle içinde kulanılışları:
Mi wend. (Ben okudum.)
Tu wend. (Sen okudun.)
Yi wend. (O okudu.)
Yay/yê wend. (O okudu.)
Ma wend. (Biz okuduk.)
Şima wend. (Siz okudunuz.)
Yin wend. (Onlar okudular.)
5.4.3. İşaret Zamirleri
İşaret zamirleri herhangi bir şeyi işaret ederken adını vermeden o şeyin yerine kulanılırlar. İki grup işaret zamiri vardır. Birinci grup işaret zamiri yakın mesafede bulunan şeyler için kulanılırlar, ikinci grup işaret zamirleri ise uzak mesafedeki şeyler için kulanılırlar.
5.4.3.1. Birinci grup işaret zamirleri (yakın mesafe için)
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
Ini/in (bu -eril) no, nû,enû, eni, ino,in no
ina (bu–dişil) ena, hena, na na
inî (bunlar) nî, enî, enê, inê, nê nê
Cümle içinde kulanılışları:
Ini/in vûno. (O söylüyor.)
Ina vûna. (O söylüyor.)
Inî vûnî. (Bunlar söylüyorlar.)
5.4.3.1.1 Birinci grup işaret zamirlerinde bükünlü hali
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
inî (bu-eril) ney, nê, enî, enê, inê ney
inay/inê (bu–dişil) naye, nay, ena, enay,enê, ina
iney, inê, inêy, hena naye
inîn/inûn (bunlar) nînan,nîna, nînû, nayîne, nînan
enîyan,enîyûn, inîyan, inûn, inîn, îno, ino
Cümle içinde kulanılışları:
Inî va. (Bu söyledi.)
Inay/inê va. (Bu söyledi.)
Inîn/inûn va. (Bunlar söylediler.)
5.4.3.2. İkinci grup işaret zamirleri (uzak mesafe için)
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
owi/wi (o, eril) o,aw,ew,hew,awi,ay,ay,ewi,eyi û o
aya (o, dişil) a, eya a
ayî (onlar) î,ê,ay,eyî,heyî ê
Cümle içinde kulanılışları:
Owi/wi vûno. (O söylüyor.)
Aya vûna. (O söylüyor.)
Ayî vûnî. (Onlar söylüyorlar.)
5.4.3.2.1 İkinci grup işaret zamirlerinde bükünlü hali
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
ayî (o, eril) ey,ay ey
ayê (o, dişil) ay,aya,eya aye
aynûn/ayin (onlar) înan,aynan,ayna înan
Cümle içinde kulanılışları:
Ayî va. (O söyledi.)
Ayê va. (O söyledi.)
Aynûn/ayin va. (Onlar söylediler.)
5.4.4. Sıfatlar
Varlıkları ve kavramları niteleyen veya belirten sözcüklere sıfat denir. Sıfatlar niteleme sıfatları ve belirtme sıfatları diye ikiye ayrılırlar. Belirtme sıfatları da, işaret sıfatları, sayı sıfatları, soru sıfatları ve belgisiz sıfatlar olarak dörde ayrılırlar. Biz burada sadece işaret sıfatlarında Bingöl ağzı ile diğer ağızları karşılaştıracağız.
5.4.4.1. İşaret sıfatları (yakın mesafe için)
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
ini/in (bu eril) no,nû,eno,enû,eni,ino,in,na no
ina (bu dişil) na, ena,hena na
inî (bunlar) nê, nî, enî, enê, inê, na nê
Cümle içinde kulanılışları:
Ini/in merdim vûno. (Bu adam söylüyor.)
Ina kênek vûna. (Bu kız söylüyor.)
Inî kênekî vûnî. (Bu kızlar söylüyorlar.)
Inî merdimî vûnî. (Bu adamlar söylüyorlar.)
5.4.4.2. İşaret sıfatları (uzak mesafe için)
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
owi/aw (o eril) o,aw,ew,hew,ay,ewi,û o
aya (o, dişil) a, eya a
ayî (onlar) î,ê,ay,eyî,heyî ê
Cümle içinde kulanılışları:
Owi/aw merdim vûno. (O adam söylüyor.)
Aya kênek vûna. (O kız söylüyor.)
Ayî kênekî vûnî. (O kızlar söylüyorlar.)
Ayî merdimî vûnî. (O adamlar söylüyorlar.)
5.4.4.3. İşaret sıfatlarında bükünlü hali
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
ay/aw (o eril) ê, î ê
aya (o dişil) eya, a a
ay (onlar) î,ê,ay,eyî,heyî ê
Cümle içinde kulanılışları:
Ay merdim ra vaci. (O adama söyle.)
Aya kênek ra vaci. (O kıza söyle.)
Ay kênekûn ra vaci. (O kızlara söyle.)
Ay merdimûn ra vaci. (O adamlara söyle.)
5.4. Sayılar
Zazaca da sayıların da bölgeden bölgeye farklı söyleniş biçimleri vardır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
yo (bir) yew, yow, jew, jû, zu, zû yew
di (iki) di, du, dudu di
hîrye/hîri (üç) hîre, hîri, hîrê hîrê
çeher/çahar (dört) çar, çehar, çihar, çîyer, çer, çor, çar
pûnc (beş) panc, panj, ponc, ponz panc
şeş (altı) ses şeş
hot (yedi) hewt, hawt, howt hewt
heşt (sekiz) heyşt heşt
no (dokuz) new, now new
des (on) des des
yondes/yûndas, des û yo yewndes, yowndes, yonda, zûyes yewendes
(onbir) des û jû, des û yew, des û zû
duyes, des û di (oniki) diwês, duyês, des û di, diwês
hîres, des û hîrye/hîri (onüç) hîrês, des û hîrê hîrês
çares, des û çeher/çar(ondört)çarês, des û çar, des û çihar çarês
pûncîyes, des û pûnc (onbeş) pancês, poncês, pûncês, des û panc pancês
des û ponz,
şîyes, des û şeş (onaltı) şîyês, sêyês, des û ses şîyês
hotîyes, des û hot (onyedi) howtês, hotês, des û hewt, hewtês hewtês
heştîyes, des û heşt (onsekiz) heştês, heytês heştês
nêbîyes, des û no (ondokuz) newês, des û new newês
vîst (yirmi) vîst vîst
hîris (otuz) hîris hîris
çoras (kırk) çewres, çewreş, çores çewres
pûncas (eli) pancas, poncas pancas
şêşt (altmış) şeştî, şest, şêştî, şeyştî şeştî
hotay (yetmış) hewtay, hawtay, hotayê hewtay
heştay (seksen) hêştay, hêştayê, heyştay heştay
neway (doksan) neway, newayê neway
se (yüz) se se
5.5. Edat (ilgeç)
Tek başına açık bir anlamı olmayan ve ancak cümle içinde sözcükler arasında ilgi ve uygunluğu kuran sözcüklere edat denir.
5.6.1. Önedat
5.6.1.1. pê, pa, (ile)
Pê (ile) önedatı bölgeden bölgeye farklı biçimler alıyor. Vate Çalışma Grubu bunlardan ”pê” formunu esas almıştır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
Pê, pa (ile) pey pê
Cümle içinde kulanılışı:
Pê qelema nuşt. (Kalem ile yazdı.)
Pê destî/dêst werd. (El ile yedi.)
Pê taksî ame. (Taksî ile geldi.)
Miyeşnê pa varûn a ruêşîyayî. (Koyunlar kuzularla birlikte satıldılar.)
Ez pa kincûn a kota miyûn cilûn. (Ben elbiselerimle yatağa girdim.)
Diğer bölgelerde “bi” önedatı da kulanılıyor. “bi” önedatı da bölgeden bölgeye farklı formlar alıyor. Vate Çalışma Grubu bunlardan” bi” formunu esas almıştır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
be, ve, ebi, ebe, eve, bi bi
Cümle içinde kulanılışı:
Bi peranî xo erînayo. (Parasıyla satın almış.)
Vaşî xwi bi astuar a kirişt. (Otunu at ile taşıdı.)
“Bi” önedat olarak kulanıldığı zaman ayrı yazılır. Ancak “bi” prefiks (önek) olarak da kulanılıyor. Yani eğer “bi” kelimeden önce geliyor ve kelimeyi sıfat yapıyorsa bu durumda birlikte yazılır.
Cümle içinde kulanılışı:
biaqil (akıllı)
biquwet (kuvvetli)
biveng (sesli)
5.6.1.2. bê (siz)
Bê (…siz) önedatı bölgeden bölgeye farklılıkar gösteriyor. Vate Çalışma Grubu bunlardan ” bê” yı esas almıştır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
bîye (siz) bê, be bê
Cümle içinde kulanılışı:
Keye di bîye mi hîrye kesî estî. (Evde benden başka üç kişi var.)
Ez bê tu nêşina. (Ben sensiz gitmem.)
“Bîye” önedat olarak kulanıldığı zaman ayrı yazılır. Ancak “bîye” prefiks (önek) olarak da kulanılıyor. Yani eğer “bîye” kelimeden önce geliyor ve o kelimeyi sıfat yapıyorsa bu durumda birlikte yazılır.
Cümle içinde kulanılışı:
bîyekes (kimsesiz)
bîyewîjdûn (vijdansız)
bîyekincûn (elbisesiz)
bîyedadî, bîyebabî (öksüz, annesiz, babasız)
bîyeînsaf (insafsız)
5.6.1.3. sê (gibi), sey (gibi, kadar)
“Se” (gibi) ve “sey” (gibi, kadar) önedatı bölgeden bölgeye farklı söyleniyor. Vate Çalışma Grubu bunlardan” se” ve “sey” formlarını esas almıştır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
sê/zê (gibi) ze, je, heze se
sey/zê (gibi, kadar) zey, hezey, sê, zê, jê, hezê sey
Cümle içinde kulanılışı:
Bûnî ma sê/zê bûnî muxtarî yo. (Bizim evimiz muhtarın evi gibidir.)
Qumê yi sê/zê qewax a. (Boyu kavak gibidir.)
Wi sey/zê mi nîyo. (O benim gibi değil./O benim kadar değil.)
Ti se/zê aşm şoq dûna. (Sen, (kadın) ay gibi parlıyorsun.)
Şima sey/zê ma doletî neyî. (Siz, bizim kadar zengin değilsiniz.)
5.6.1.4. Heta, hetûn, hend, ehend (… kadar, …in kadar, ..e kadar)
“Heta” , “hend” ve “ehend” önedatları da bölgeden bölgeye farklı olabiliyor. Vate Çalışma Grubu bunlardan” heta” ve “hendê” formlarını almıştır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
Heta, hend, ehend hende, honde, hendi, hendhey heta, hendê, hetanî
Cümle içinde kulanılışı:
Ti hendê ûmbazûn xwi ne yî. (Sen arkadasların kadar değilsin.)
Hetûn/heta ti biyerî ma şinî. (Sen gelene kadar biz gideriz.)
Ez hend bîya vêşûn ki mi di teqat nimend. (O kadar acıktım ki bende takat kalmadı.)
Muş ra heta Sarcûn sinorî Çolîgî yo. (Muş’tan Sarıcan’a kadar Bingöl sınırıdır.)
5.6.1.3. ver a, verba (…e doğru, …karşı)
“Vera” (doğru) ve “verba” (karşı) önedatları da bölgeden bölgeye farklı biçimlerde kullanılıbiyor. Vate Çalışma Grubu bunlardan” ver bi” formunu almıştır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
Vera, verba ver bi, ver bo ver bi
Cümle içinde kulanılışı:
Ez şina, wi zî vera mi yeno. (Ben gidiyorum, o da bana doğru geliyor.)
Ez şina verba Xarpîyêt. (Ben Elazığ’a doğru gidiyorum.)
Ez şîya vera babî xwi. (Ben babamı karşılamaya gittim.)
5.6.2. Artedat
5.6.2.1. Ri (yönelme hali, ..a, …e)
“Ri” artedatı bölgeden bölgeye farklı biçimler alıyor. Vate Çalışma Grubu bunlardan” rê”, artedatını almıştır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
ri, r` rê, rî,re rê
Cümle içinde kulanılışı:
Ez kûmî ri vûna. (Ben kime söylüyorum.)
Mi ri yew tasê awk bîya! (Bana bir bardak su getir!)
Mi kênay xwi rî yew kîtab êrna. (Kızıma bir kitap satın aldım.)
Bingöl ağzında konuşma dilinde “ri” kelimeden ayrı olarak değil de daha çok kelimeyle birlikte “ir” şeklinde söylenir, ama yazı dilinde “ri” şeklinde ayrı yazmak gerekir. Zaten son yıllarda Bingöl yöresinden Zazaca yazanlar bu yazım şeklini tercih etmektedirler. Ancak şiirde akıcılık, hece ve ses uyumu ile kafiye ve diğer bazı nedenlerden dolayı “’r`” olarak yazılmaktadır.
Konuşma dili için örnekler:
Ez kûmi r’ vûna. (Ben kime söylüyorum.)
Mi r’yew tasê owk/awk bîya. (Bana bir bardak su getir.)
Mi kênay xwi r’ yew kîtab êrna. (Kızıma bir kitap satın aldım.)
5.6.2.2. di ( de, da)
“Di” artedatı da bölgeden bölgeye farklılıklar arzediyor. Vate Çalışma Grubu bunlardan”de” artedatını almıştır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
di de,di de
Cümle içinde kulanılışı:
Ez dew di ameya dinya. (Ben köyde dünyaya gelmişim.)
Kîtab ho çantê mi di. (Kitap benim çantamda.)
Çewlîg di yo/yew sempozyum virazîya. (Bingöl de bir sempozyum yapıldı.)
Bingöl ağzında konuşma dilinde “di” tam olarak kelimenin sonunda değil de “id” olarak kelimeyle birlikte söylenir. Ama yazı dilinde bunu “di” şeklinde ve ayrı olarak yazmak gerekir. Çünkü hemen hemen bütün dillerde, Kürtçenin diğer lehçelerinde ve Zazaca konuşulan diğer bölgelerde de, “di” yada “de” olarak ayrı yazılmaktadır. Son yıllarda Bingöl yöresinden Zazaca yazanlar genelikle düz yazılarda bunu “di” ve ayrı olarak, ancak ”ri” de olduğu gibi şiirde daha ziyade “’d`” olarak yazmaktadırlar.
Konuşma dili için örnekler
Ez dewid (dew id) ameya dinya. (Ben köyde dünyaya gelmişim.)
Kîtab ho çante mid (mi d’). (Kitap benim çantam da.)
Çewlîgid (Çolîg id’) yo/yew sempozyum virazîya. (Bingöl de bir sempozyum yapıldı.)
5.6.2.3. “Ra” ( den, dan)
“Ra” artedatı hemen hemen bütün bölgelerde aynıdır.
Cümle içinde kulanılışı:
Ez Almanya ra ameya. (Ben Almanya’dan geldim.)
Ez çarşu ra şîya kîye. (Ben çarşıdan eve gittim.)
5.6.2.4. “ya, a,” (ile, )
“Ya” ve “a” artedatları hemen hemen bütün bölgelerde aynıdır.
Cümle içinde kulanılışıları:
Mi lacî xwi kenay xwi ya şawit. (Ben oğlumu kızımla gönderdim.)
Ez semedî kombîyayîşî ya ameya. (Ben toplantı için geldim.)
5.6.2.5. “ser o (üzerinde )
“Ser o” artedatı bölgeden bölgeye farklı biçimlerde kullanılıyor. Vate Çalışma Grubu bunlardan” ser o” artedatını almıştır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
ser o sero,serû,ser û, ser ro ser o
Cümle içinde kulanılışı:
Defter ho masa ser o. (Defter masanın üzerindedir.)
5.6.3. Önedat ile artedatın birlikte kulanılması
5.6.3.1. “pa..ya/ pa..a” (ile, birlikte)
Diğer bölgelerde “pa..ya/ pa..a” nın yerine daha çok “bi..ya / bi…a” kulanılır. Vate Çalışma Grubu bunlardan “bi..ya / bi…a” önedatını almıştır.
Cümle içinde kulanılışı:
Miyerik pa lacî xwi ya amebi. (Adam oğluyla birlikte gelmişti.)
Engur pa bezra ya werîyena. (Üzüm çekirdeğiyle birlikte yenir.)
Wi pa solun a ame zerre. (O ayakkabıyla içeri girdi.)
5.6.3.2. “Pê..ya/ pê..a” (ile, birlikte)
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
pê…ya / pê…a pey…ya / pey…a pê…ya / pê…a
Cümle içinde kulanılışı:
Merdim pê teyara hîna lez şino. (Uçakla daha çabuk gidilir.)
Nika her gureyî daîreyan pê computer a virazîyeno. (Şimdi bütün büro işleri bilgisayarla yapılıyor.)
5.6.3.3 “qay..ya / qay …a” (ile birlikte)
Cümle içinde kulanılışı:
Ma qay/qey şima ya/wa amê. (Biz sizin için geldik.)
Mi qay/qey lacî xwi/wa/ya îna kerd. (Ben oğlum için böyle yaptım.)
5.6.3.4 “semedî..ya / semedî …a” (için)
Cümle içinde kulanılışı:
Ez semedî veyvî ya ameya Çolîg. (Ben düğün için Bingöl`e geldim.)
Semedî şarî ya xwi eciz mekeri. (El için üzülme.)
5.7. Bağlaçlar (Bestoxî)
Anlamca biribiriyle ilgili cümleleri, sözcükleri ya da sözcük gruplarını biribirine bağlayan sözcüklere bağlaç denir.
5.7.1. “eg, eger” (eğer)
“Eg, eger” bağlaçları bölgeden bölgeye farklı söyleniyor. Vate Çalışma Grubu bunlardan ”eke” bağlacını almıştır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
Eg, eger eke, eki, ek eke
Cümle içinde kulanılışı:
Eg ti bîyerî ez zî yena. (Eğer sen gelirsen, ben de gelirim.)
Eger ti neeşkenî bîyêrî, lacî xwi bişawi. (Eğer sen gelemiyorsan, oğlunu gönder.)
5.7.2. “zi” (de)
“Zî” bağlacı bölgeden bölgeye farklı biçimler alıyor. Vate Çalışma Grubu bunlardan” zî” bağlacını esas almıştır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
zi jî, çî, iz zî
Cümle içinde kulanılışı:
Lacî mi zî kênayê mi zî şinî mekteb. (Oğlum da, kızım da okula gidiyorlar.)
Şarî Çolîgî zî, şarî Palî zî kirdkî qalî keno. (Bingöl halkı da, Palu halkı da kirdkî konuşuyor.)
Bingöl ağzında konuşma dilin de “zî” tam olarak kelimenin sonunda değil de “iz” şeklinde kelimeyle birlikte söylenir. Ama yazı dilinde bunu “zî” olarak ve ayrı yazmak gerekir. Çünkü hemen hemen bütün dillerde, Kürtçenin diğer lehçelerinde ve Zazaca konuşulan diğer bölgelerde de, bu bağlaç ayrı yazılmaktadır.
Konuşma dili için örnekler:
Lac mi z’, kênay mi z’ şinî mektep. (Oğlum da, kızım da okula gidiyorlar.)
Şarî Çolîgi z’, şarî Palî z’ Kirdkî qalî keno. (Bingöl halkı da Palu halkı da kirdkî konuşuyor.)
5.7.2. “ki” (ki, de)
“Ki” bağlacı bölgeden bölgeye farklı söyleniyor. Vate Çalışma Grubu bunlardan” ke” bağlacını almıştır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
ki, g` ke, ki, ku, ko, go, gi ke
Cümle içinde kulanılışı:
Ez wext ki (waxto g’) şîya üniversite, ez 20 serrî bîya. (Ben üniversiteye gittğimde 20 yaşında idim.)
O merdimo ki (merdimo g’) ho yeno, dewijî ma yo. (O gelen adam, bizim köylümüzdür.)
Ez şiya Almaya ki biwunî. (Ben Almanyaya gittim ki okuyayım.)
Bingöl ağzında konuşma dilin de “ki” tam olarak kelimenin sonunda değil de “’k” olarak kelimeye bitişik olarak söylenir. Ayrıca yine kelimeye bitişik olarak “ig” formu da kulanılır. Ama yazı dilinde bunu “ki” olarak yazmak daha doğrudur. Çünkü diğer bazı dillerde, Kürtçenin diğer lehçelerinde ve Zazaca konuşulan diğer bölgelerde de, bu bağlaç ayrı yazılmaktadır.
Konuşma dili için örnekler:
Ez wexti k’ şîya üniversite, ez 20 serrî bîya. (Ben üniversiteye gittğimde 20 yaşında idim.)
O merdimo g’ ho yeno, dewijî ma yo. (O gelen adam, bizim köylümüzdür.)
Ez şiya Almanya g’ ez biwunî. (Ben Almanyaya gittim ki okuyayım.)
5.7.3. “go” (ki, de)
Cümle içinde kulanılışı:
Ez wexti go şîya üniversite, ez 20 serrî bîya. (Ben üniversiteye gittğimde 20 yaşında idim.)
5.7.4. “çimkî” (çünkü)
“Çimkî” bağlacı bölgeden bölgeye farklı şekillerde kulanılıyor. Vate Çalışma Grubu bunlardan” çunke” ve “çike” bağlaçlarını esas almıştır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
Çimkî/çunkî çunke, çike, çunkî, coka çunke, çike
Cümle içinde kulanılışı:
O ders nexebitîya, çimkî top kaykerd. (O ders çalışmadı çünkü top oynadı.)
Ez neeşkaya bîyerî çimkî gurê mi bi. (Ben gelemedim çünkü işim vardı.)
5.7.5. “la” (ama)
“La” bağlacı hemen hemen her yerde aynıdır.
Cümle içinde kulanılışı:
Wi neame la yew mektup şawit. (O gelmedi ama bir mektup gönderdi.)
Ya emelîyet bîy la hol nêbî (O ameliyat oldu ama iyileşmedi.)
5.7.6. “Cueka” (den, dan dolayı)
Cümle içinde kulanılışları:
O ders nexebitîya cueka zayif girot. (O çalışmadığından dolayı zayıf aldı.)
Gurê mi bi, ez cueka nemeya. (İşim olduğundan dolayı gelmedim.)
5.7.7. “Aye ra,” (ondan dolayı)
Cümle içinde kulanılışları:
O ders nexebitîya, ayê ra babî yi yers bi. (O ders çalışmadı, o yüzden babası kızdı.)
Gurê mi bi, ayê ra ez neeşkaya bîyerî. (İşim vardı ondan dolayı gelemedim.)
5.7.8. “Ini rid ra, o ridi ra” (bundan dolayı, bu yüzden, o yüzden)
Cümle içinde kulanılışları:
O ders nexebitîya ini rid ra zeîf girot. (O ders çalışmadı bu yüzden zayıf aldı.)
Gurê mi b,i o rid ra ez nemeya. (İşim vardı ondan dolayı gelmedim.)
5.7.9. Birden fazla bağlacın birlikte kulanılması
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
çend…,ehend çende..ende, çindî..indi çend…hende
çiqas… ehend çiqas..ende, çiqas..indi, çiqaşî..honde çiqas…hende
çiqas ki…ehend çiqas ki…indi, çiqaşî ke…honde çiqas ke…hende
ge…ge gê…gê ge…ge
him…him him…himi hem…hem
ne…ne zi ne…ne jî ne… ne zî
nûn… nûn ya…ya yan…yan
nûn… nûn zi ya…ya ji yan…yan zî
5.8. Fiil (kar)
Bir iş, bir oluş, bir hareket ya da bir durum belirten sözcüklere fiil denir.
5.8.1. Fiil mastarı
Fiilerin mastar ekinde de bölgeler arasında farklar vardır. Bingöl ağzında fiilin mastar eki (suffiksi) “îş/yîş” dir.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
wendiş (okumak) wendin,wendêne, wendeni, wenden wendene
werdiş (yemek) werdin, werdine, werdêne, werdeni, werden werdene
şîyayîş (gitmek) şîyayene, şîyayeni, şîyayen,şîyayêne şîyene
bîyayîş (olmak) bîyayêne, bîyayine, bîyayene bîyene
zanayîş (bilmek) zanayêne, zanayin zanayene
5.8.2. Fiilden isim yapmak
Zazaca’da “ene/yene” ve “îş/yîş”mastar ekleridir. Fakat bazı bölgelerde fiiler mastar halleriyle hem fiil hem de isim olarak kullanılmaktadır. Bingöl ağzındada “îş/yîş” formu hem mastar olarak hem de isim olarak kullanılmaktadır. Vate Çalışma Grubu yazımda kolaylık olması amacıyla “ene/yene” formunu mastar olarak, “îş/yîş” formunu isim olarak kullanmayı esas almıştır.
Bingöl ağzı (mastar hali ve isim) Vate Grubu (mastar) Vate Grubu (isim)
wendiş (okuma, okumak) wendene (okumak) wendiş (okuma)
werdiş (yeme, yemek) werdene (yemek) werdiş (yeme)
şîyayîş (gitme, gitmek) şîyene (gitmek) şîyeyîş (gitme)
kerdiş (yapma, yapmak) kerdene (yapmak) kerdiş (yapma)
5.8.2 Yarım fiil (koşaç, olmak, to be)
Bir çok dilde olduğu gibi Zazaca’da da yarım fiil vardır. İngilizcedeki “to be” fiili gibi. Bu fiil isim, sıfat ve zamirlerden sonra gelir ve onlara yeni bir anlam kazandırır. Bu fiil ayrı olarak yazılır. Bu fiilin çekimi bölgeden bölgeye farklılık göstermektedir.
Bingöl ağzı Diğer bölgeler Vate Grubu
ez a (benim) ez ûne, ez o, ez û ez a
ti yî (sensin-eril) ti yê ti yî
ti ya (sensin-dişil) ti ya ti ya
wi yo (odur-eril) o wo o yo
ya ya (odur-dişil) a wa a ya
ma yî (biziz) ma yîmê ma yê
şima yî (sizsiniz) sima yê şima yê
yi yî (onlardır) ê yê ê yê
Örnekler:
ez a (benim) Ez Çoligic a. (Ben Bingöllüyüm.) Ez qic a. (Ben küçüğüm.)
ti yî (sensin) Ti Çolîgic î. (Sen Bingöllüsün.) Ti gird î. (Seb büyüksün.)
Bu fiilin olumsuzu:
Ez nîya. (Ben değilim.), Ti nîyî. (Sen değilsin.), Wi nîyo. (O değil.), Ya nîya. (O değil.), Ma nîyî. (Biz değiliz.), Şima nîyî. (Siz değilsiniz.), Yi nîyî. (Onlar değiller.)
5.8.3. Olmak fiili (bîyayiş)
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
ez bena, ez beno (ben olurum) ez benû, ez ben ez bena, ez beno
ti benî (sen olursun) ti bena ti benî
wi beno (olur-eril) o beno o beno
ya bena (o olur-dişil) a bena a bena
ma benî (biz oluruz) ma, benê, ma beme ma benê
şima benî (siz olursunuz) sima benê, şima benê şima benê
yi benî (onlar olurlar) ê benê, î benê ê benê
5.8.4. Bileşik Fiil (Karo pîyabeste)
Zazaca’da bir kaç çeşit bileşik fiil vardır. Biz burada bunlardan 5 tanesini inceleyeceğiz ve bunları diğer bölgelerle kıyaslayacağız.
5.8.4.1. Tek heceli (preverb) (ön fiil) + fiil
Bazen tek heceli ön fiil (preverb) ile bir fiil birleşince yeni bir fiil oluştururlar.
Tek heceli bir kaç preverb (ön fiil): a, de, ra, ro,we, pa, pê, po, tê, to
Bu bileşik fiilerin çekimi bölgelere göre değişmektedir. Vate Çalışma Gurubu her iki çeşit çekimi de kullanmaktadır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
kerd a (açtı) akerd akerd, kerd a
kerd de (doldurdu) dekerd dekerd, kerd de
kerd pa (taktı) pakerd kerd pa, pakerd
kerd we (söktü) wekerd kerd we, wekerd
na rue (koydu) rona na ro, rona
5.8.4.2.Çok heceli preverb (ön fiil) + fiil
Preverb çok heceli olunca fiil ile preverb ayrı yazılırlar.
Çok heceli bir kaç preverb (ön fiil): pira, pede, tede, tira, bere, piye, pîyera
Bu bileşik fiilerin çekimi de bölgelere göre değişmektedir. Vate Çalışma Grubu her iki çeşit çekimi de kullanmaktadır.
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
da pirye/pire/peru (vurdu) pêro da da pêro, pêro da
na pîyera (sardı) pêra na na pêro, pêra na
kerd pede (doğradı) pede kerd kerd pede, pede kerd
5.8.4.3. İsim+fiil
Bazen isim+fiil birleşince yeni bir fiil oluştururlar. Bu bileşik fiillerde isim ile fiil ayrı yazılırlar.
Örnekler: awk dayiş, bawer kerdiş, pers kerdiş, cûn dayiş, dawet kerdiş
5.8.4.4. Sıfat+fiil
Bazen sıfat+fiil ile birleşince yeni bir fiil oluştururlar. Bu bileşik fiillerde sıfat ile fiil ayrı yazılırlar.
Örnekler: berz kerdiş, derg bîyayîş, qelew bîyayîş, pak kerdiş, weş bîyayîş, weş kerdiş.
5.8.4.5. Fiil+fiil
Bazen fiil+fiil birleşince yeni bir fiil oluştururlar. Bu bileşik fiillerde iki fiil ayrı yazılırlar. Fiili ettirgen yapar.
Örnekler: dayîş kiştiş: öldürtmek, dayîş vatiş: söyletmek, dayîş girotiş: aldırtmak, dayîş wendiş: okutmak.
5.8.5. Geçişli fiiler ve geçişsiz fiiler
Nesne alan fiillere geçişli fiiller, nesne almayan fiillere geçişsiz fiiler denir.
Örnekler:
Geçişli fiiler Geçişsiz fiiller
ardiş ûmeyîş
wendiş şîyayîş
nuştiş rakotış
kiştiş merdiş
5.8.6. Fiilerde olumsuzluk
Zazaca’da fiiler önlerine “nê”, “ni” ve “me” ön ekini alarak olumsuzlaşırlar. Burada fiil ile bu ön ekler birlikte yazılırlar. Ancak Bingöl ağzında “nê” pek kulanılmaz.
Örnekler: nişkena, niwena, niwunena, nişimene, ninusena, nikena, nidûna, nivûna, meke, mevac, mewir, medi, mekuir, mewirz
5.8.7. Fiilin şimdiki zaman ve gelecek zaman partikeli
Zazaca’da fiiller de şimdiki zaman ve gelecek zaman çekimi partikeller ile yapılır.
5.8.7.1. Fiilin şimdiki zaman partikeli
Bütün bölgelerde şimdiki zaman partikelleri: hawo, haw, hew, haya, hay, hey, hê, ha, ho, wo, wa, ya, yê, yo. Bingöl ağzında şimdiki zaman partikelleri, “ha”, “ho” ve “hê” dir.
Örnekler:
Ez ha wûnena. (Ben okuyorum.)
Ti (eril) hê wunenî. (Sen okuyorsun.)
Ti (dişil) ha wunena. (Sen okuyorsun.)
Wi (eril) ho wuneno / wunenu. (O okuyor.)
Ya (dişil) ha wunena. (O okuyor.)
Ma hê yenî. (Biz geliyoruz.)
Şima hê wunenî. (Siz okuyorsunuz.)
Yi hê wunenî. (Onlar okuyorlar.)
5.8.7.2. Fiilin gelecek zaman partikeli
Bütün bölgelerde gelecek zaman partikelleri: dê, do, ko, ka, go, ro, yo.
Bingöl ağzında gelecek zaman partikeli, “go” ve “ko” dır.
Örnekler:
Ez go biwunî. (Ben okuyacağım.)
Ti go biwunî. (Sen okuyacaksın.)
Wi go biwuno / biwunu. (O okuyacak.)
Ya go biwuno /biwunu. (O okuyacak.)
Ma go biwuni. (Biz okuyacağız.)
Şima go biwunî. (Siz okuyacaksınız.)
Yi go biwunî. (Onlar okuyacaklar.)
Bingöl ağzında konuşmada “o” harfi düşer, sadece “g” kalır.
Örnek: Ti g’ biyeri. (Sen geleceksin.)
5.8.8. Fiillerde kipler
5.8.8.1. İstek kipi
Ez biwunî. (Ben okuyayım.)
Ti biwunî. (Sen okuyasın.)
Wi biwunû / biwuno. (O okuya.)
Ya biwunû / biwuno. (O okuya.)
Ma biwunî. (Biz okuyalım.)
Şima biwunî. (Siz okuyasınız.)
Yi biwunî. (Onlar okuyalar.)
5.8.8.2. Emir kipi
Ti biwun! (Seen oku!)
Wa wi (eril) biwun! (O okusun!)
Wa ya (dişil) biwun! (O okusun!)
Şima biwunîn! (Siz okuyun!)
Wa yi biwunî! (Onlar okusunlar!)
5.8.8.3.Gereklilik kipi
Ez gunî/gereka biwunî. (Ben okumalıyım.)
Tu gunî/gereka biwunî. (Sen okumalısın.)
Wi gunî/gereka biwunû /biwuno. (O okumalı.)
Ya gunî/gereka biwunû/biwuno. (O okumalı.)
Ma gunî /gereka biwunî. (Biz okumalıyız.)
Şima gunî/gereka biwunî. (Siz okumalısınız.)
Yi gunî/gereka biwunî. (Onlar okumalılar.)
5.8.8.4 Birkaç sonek (suffiks)
5.9.1. “în” sonekî (suffîksî)
“În” suffîksî kelimelere farklı anlamlar veriyor. Öneğin, sonuna geldiği kelimeye “-den kalma”, “-den yapılma” ve “-daki” anlamları verir. Bu son ek de bölgeden bölgeye “în”, “in”, “en”, ve “yen” olarak yazılır. Bingöl ağzında “în” kulanılır, Vate Çalışma Grubu “ên” yazılımını esas almıştır.
Örnekler:
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
asinîn(demirden yapılma) asinyen asinên
binîn (alttaki) binyen binên
cîyêrîn (aşağıdaki) cêrîn, cîryen cêrên
pêyin (sonuncu) pêyên, peyen peyên
vizêrîn (dünkü) vizerin vizêrên
5.9.1. “in” sonekî (suffîksî)
“İn” suffîksî sonuna geldiği kelimeye “-lı /li” anlamları verir. Bu son ek de bölgeden bölgeye “în” ve “in”olarak yazılır. Bingöl ağzında “in” kulanılır. Vate Çalışma Grubu “in” yazılımını esas almıştır.
Örnekler:
Bingöl ağzı Diğer bazı bölgeler Vate Grubu
pemêyin (pamuklu) pemeyîn pemeyin
sîmin (gümüşlü) sêmîn sêmin
sualin (tuzlu) suelin solin
Yararlanılan kaynaklar:
1. Ludwig Paul, Zazaki (Grammatik und Versuch einer Dialekologie), Dr. Lufwig Reichert Verlag, Wiesbaden 1998.
2. Grûba Xebate ya Vateyî, Rastnuştişe Kirmanckî (Zazakî), Weşanxaneyê Vateyî,
İstanbul 2005
3. Grûba Xebate ya Vateyî, Türkçe–Kirmancca (Zazaca) Sözlük, Çapa hîrêyine ya hîrakerdîye, Weşanxaneyê Vateyî, İstanbul 2009
4. Harun Turgut, Türkçe Açıklamalı Zazaca Dilbigisi, Tij Yayıncılık, İstanbul 2010
5. Harun Turgut, Türkçe–Zazaca Sözlük, Do Yayınları, İstanbul 2010
6. Deniz Gündüz, Türkçe Açıklamalı Kürtçe Kırmancca / Zazaca Dil Dersleri, Weşanxaneyê Vateyî, İstanbul 2008
7. Munzur Çem, Türkçe Açıklamalı Kırmancca (Zazaca) Gramer, Deng Yayınları,
İstanbul 2003
8. Munzur Çem, Ferhengê Kurdî-Tirkî (Kırmanckî/Zazakî-Türkçe Sözlük), Stockholm 1994
9. Malmısanij, Ferhengê Dimilkî-Tirkî, Deng Yayınları, İstanbul 1992
10. Fahri Pamukçu, Giramerê Zazakî, Tij Yayıncılık, İstanbul 2001
11. Çeko, Türkçe Açıklamalı Zazaca Gramer, Berlin-Almanya
12. Seyîdxan Kurij, “Fekê Çewlîgî de Antişê Karan (Fîîlan) I”, Vate (Kovara Kulturî),
Hûmar 17, Stockholm/İsveç, Wisar 2002
13. Seyîdxan Kurij, “Fekê Çewlîgî de Antişê Karan (Fîîlan) II”, Vate (Kovara Kulturî),
Hûmar 18, Stockholm/İsveç, Hamnan-Payîz 2002
14. Seyîdxan Kurij, “Fekê Çewlîgî de Antişê Karan (Fîîlan) III”, Vate (Kovara Kulturî),
Hûmar 19, Stockholm/İsveç, Zimistan–Wisar 2003
15. W. K. Merdimin, “Fekê Çewlîgî de Antişê Karan (Fîîlan)”, Vate (Kovara Kulturî), Hûmar 20, Stockholm/İsveç, Hamnan 2003
16. Mehmet Uzun, “Fekanî Zazakî û Problemanî Standardîzekerdişî Ser o”, Vate (Kovara Kulturî), Hûmar 1 (21), İstanbul, Payîz 2003
* Araştırmacı gazeteci ve yazar. Almanya’da Duisburg şehir radyosunun Kurmanc –Zazaca programının başeditörü.
E-mail: filit@gmx. de ve Seyidxan12@googlemail.com
Hasan KALÇIK *