Kirdkî.com Xirbanê xo ra bigêrîn, şênayîyê şarî ra megêrîn
Çi ra kirdkî kêm yena wendiș û qiseykerdiş
Seyîdxan Kurij
Nê demanî peyênan de taye wendoxanî lîsanso berz yê kirdkî mi de roportaj viraștî. Hema hema pêroyê înan pers kenî ke gelo çira kirdî ziwanî xo qisey nikenî? Çira kirdkî nêwanenî?
Mi goreyî zanayê xo cewab da nê persan, ez wazena no nușteyî xo tîya de de zî çap bikerî.
Çira șarî ma ziwanî xo yanî kirdkî nêwaneno? Xora zaf sebebî nayê estî? No girêdayîyê faktoranî sîyasî, aborî, perwerde û rewșê cemaat ya pêroyî yo.
No tena girêdayê șarî ma nîyo. Tayê faktor estî ke, ma eşkenî sero tesîr bikeri, la tayê faktor zî estî ke ma zaf nişkenî sero tesîr bikeri.
Tesirî teberî asîmîlasyonî Dewleta Tirkîye yo, verdşîyayîşî teknolojî yo, vengbîyayîşî dewanî ma û bajarîbîyayîşî şarê ma yo. Çi heyf ke ewro roj wexto ke şarî ma yeno bajaran hîn qicanî xo de kirdkî qisey nikeno. No hal girêdayê rewșa sîyasî yo. Ziwanî kirdkî fermî nîyo, ziwanî dewlet nîyo, no rid ra daîreyanî dewlet de, mekteban de kirdkî nêna şuxilnayîş, kirdkî muteber yew ziwan nîya.
Her kes ke șîyero daîreyanî dewlet yan zî șîyero mekteb mecbur o tîya de tirkî qisey bikero, tirkî bimuso. No qeyde șarî ma kirdkî ra kuweno durî.
Hetî aborîya zî hal wina yo kirdkî ziwanî bazar nîyo. Șarî dewanî xo de kirdkî qisey kerdênî, çunke ziwanî dayiș û girewtiș kirdkî bi. La bajaran de ziwanî bazar tirkî yo, çunke bazarî kurdîstan girêdayê Tirkîye yo, heme esnafî kurdan bi bajarani pîlan yê tirkîyeya kar kenî, yan zî acenteyî înan î. Esas tayê bajar û qezayan de zafê esnaf û mușterîyan kird î, la çi heyf ke ancî zî kirdkî nebîya ziwanî bazarî. No rid ra șarî ma bajaran de hema hema her ca de tirkî qisey keno. Vengbîyayîşî dewan hetî aborî, soysal û kulturî ya kurdan sero zaf tesîr kerdo, kurdî ziwanî xo ra dûrî vistî.
Hetî perwerde ya hal hîna xirab o. Çunke kirdkî warî perwerdî de qet muteber nîya. Qet yew wext kirdkî nêbîya ziwani perwerdeyî. Heta nê seranî peyênan mekteban de kirdkî qiseykerdiş qedexe bi. Wexto ke ma șîyenî mekteb, semedê tayê çîyan a yew wendox mesul amênî tayîn kerdiș. Sey mîsal serekî qolî pakîye (temizlik kolu bașkani), serekî qisimî sporî uyb. Eynî îna serekî kirdkî qiseykerdiş zî bi. Mekteb de, keye de, mîyanî dew de kam kirdki qisey bikerdênî nê wendoxî malimi het de gerreyî înan kerdêni. No rid ra zafê wendoxan hînî qet kirdkî qisey nikerdêni.
Nika rewș biney bedilîyaya, la ancî zî kirdkî perwerde de muteber yew ziwan nîya. Nê serranî peyênan de kirdkî sey ziwano vîcnaye eșkeno mekteban de bîyero wendiș, taye zaningehan de beșanî kurdolojî de programî lîsans û lîsanso berzî estê. Nê pêro gamî hol î, pîroz î, la bes nîyî. Çunke heta ameyoxî yew ziwan çin bo, bi o ziwan pere nîyero qezenckerdiș, musayîşî ey ziwanî zaf elaqa nêvîneno. Kurdîstan de hema hema pêro keyeyî bi hezaran pere xerc kenî ke qicî înan îngilizkî bimusî, çunke ey bi îngilizkî eșkenî kar bivînî, pere qezenc bikerî. Wexto ke xortî bi kirdkîmusayîş bieșkî kar vînî, o wext kirdkî qiseykerdiş, wendiș û musayîş beno cazîp. No rid ra gereka kirdkî perwerdbîyayîş mekteban de bibo mecburî, bibo fermî û heme daîreyanî dewlet de bîyero şuxilnayîş.
Hetî medyaya zî rewș eynî ya. Teknolojî kewta heme keyeyan, ziwanî computer ziwanî ma nîyo, bi seyan qanalî Televîzyonan estî, hîn televîzyon kewta dewan zî û tewr zaf cînî ma televîzyon seyr kenî. Yew keye de cînî ziwanî xo qisey nêkiro, o keye de o ziwan yeno vîraşîyayîş. Heme qicî ma televîzyonanî tirkî seyr kenî. Çend televîzyonî kurdan estî, la çi heyf yew tekî de zî bes bernameyî kirdkî çin î, bibî zî şarî ma rê enteresan nîyî.
Rojnameyî Tirkîye yê gird zî tirkî yî. Kirdkî çiray nibîya ziwanî medya, no rid ra heme kirdî ke medya teqîp kenî, musayî ke bi ziwanî tirkî medya teqîp bikerî, dinya îna teqîp bikerî.
Pero bîn ra kesî ke eșkenî kirdkî biwanî zaf nîyî. Heme wendoxî ma bi tirkî perwerde bîyî, ma pêro hetî kirdkî ra verê cû analfabet bîy. Keso ke biwazo kirdkî medya teqîp bikero gereka verî kirdkîwendiș bimuso. Șarî ma no het ra zaf jêhat zî nîyo, zaf niwazeno mezgî xo biqefilno. Ma de biney tembelî zî esta. Nê serranî peyênan de çend rojnameyî bi kirdkî estî, la rojane nîyî û nișkenî heme hewcetîye wendoxan bîyarî ca. No rid ra zî wendoxî mecbur medyaya tirkî teqîp kenî.
Semedê kêmîwendișî șarî ma sebebî tarîxî û sosyolojîk zî estî..Miletanî bînan hezar serano bi ziwanî xo nușto, bi ziwanî xo wendo. 200 serrîyo bi ziwanî xo eseranî edebî nusenî, nayê cemaat de wendox peyda kerdo. Ma hema çend serrîyo hê eseranî edebî nusenî. Hema newe newe wendoxî kirdkî peyda benî.
Cemaatî ma yew cemaato dewij o, çi heyf ke șarî ma de ededî wendișî kêm o. Șarî ma zî wendoxî ma zî zaf kêm wanenî, wendiș edet nikerdo. Xora ma zaf kêm wanenî, sero zî kirdkî wendiș xora newe newe kuweno mîyanî cemaat. Heta wendișî kirdkî ronișo ci rê tayê șartî lazimî.
No rid ra ma gereka her ca de ziwanî xo qisey bikeri, ma keye de miheqeq qicanî xo de kirdkî qisey bikeri. Ma semedê qiseykerdiş û wendişî kirdkî ya ganî paştî bidi qican û xortan.
Çîko tewr muhîm polîtîk o. Ma gereka hewl bidi, tekoşîn bidi ke kirdkî sey ziwanî perwerdekerdiş bîyero qebûl kerdiş, mektebî ewilîn ra heta zaningeh bibo ziwanî perwerdeyî, radyo û televîzyonanî dewlet de bîyero şuxilnayîş, cayo ke kird tede ciwîyenî uca de bibo ziwanî fermî yê daîreyanî dewlet. Encax wina ma eşkenî kirdkî bixelisnê.
