Kirdkî.com Xirbanê xo ra bigêrîn, şênayîyê şarî ra megêrîn
FEKÎ ÇEWLÎGI DE ANTİŞÎ KARAN (FÎÎLAN)
Seyîdxan KURIJ*
1. NAMEKERDİŞÎ LEHÇEYÊ MA
Verî peşkeşkerdişi karî xo, ez wazena taye çîyanî peroyî ser o agahdarî bidi goştaran?.
Seke yeno zûnayiş miyanî şarî ma de çend nameyî no lehçeyê kurdî estî. Ez kirdkî sey yew lehçeyê kurdî qebûl kena. No vînayê min o, no rid ra ez no nuşte de zi îna nûsena. Şarî ma yê Çolîg, Depi, Palî û Pîran no lehçe ra vûnî “kirdkî”. Şarî Dêrsim vûno “ kirmanckî”, Şarî Sêwregî û dormeyî zî vûno “dimilî”. Şarî Gimgim zî vûno “Zonê ma”, la zonê ma xo ser yew name nîyo. Çimkî herkes ziwanî xo ra vûno “Zone ma” yanî bi trikî “Bizim dilimiz”. Şaro bîn zi no lehçeyê ma ra vûno “Zazakî”. Nê seranî pêyinan bi taybetî xortî, yew qisim kirdî zi vûnî “zazakî”. Ewropa de zi hêna zaf nameyî “zaza” yeno karardiş.
2. CAYÊ KE TEDE KIRDKÎ YENA QISÊKERDIŞ
Kidkî sey cografya hema hema têna Bakurî Kurdîstan de yena qisêkerdiş. Tayê lehçeyê kurdanî “Şebek” zi kirdkî hesibnênî, la alaqayî lehçeyê Şebekan û kirdkî çin o. Lehçeyê Şebekan hêna zaf hewremî ra nezdî ya.
Bakûrî Kurdistan de hema hema bajar ke homojen têna te de kirdkî yeno qisêkerdiş çîn o. Bajarî ke hêna zaf sey bajarî kirdkî qisêkerdoxan yenî zûnayiş Çewlîg û Kalan (Tunceli) yî. Dêrsim yew mintiqaya hîra ya, no rid ra mi îta de Kalan nuşt. Goreyî cigêrayişi ma cayi ke tede kirdkî yena qisêkerdiş nê yî: merkezî Çewlîgî û pîyerê qezayan de. Zerrê bajarî û piyerê qezayanî Kalan de. Zerrê bajarî Xarpêt û qezayanî Xarpêt ra Pali, Depi, Maden, Kovanciyan, Qerebegûn û Sîvrîce de. Zerrê Amêd û qezayanî Amed ra Licê, Pîran, Çermûg, Şenguş, Hazro, Hêni, Gel, Pasûr û Erxenî de. Qezayanî Sewas ra Zara, Îmranli, Ulaş, Kangal, Hafîk, Divriĝi û Gürün de. Qezayanî Erzirom ra Hinis, Aşqele, Tatos û Çat de. Zerrê Erzingan û qezayanî Cimîno, Kemax, Manse (Mose,Çayirli) û Têrcan de. Gimgim, Sêwregî, Aldûş, Aksaray, Sason, Motkî de û tayê dewanî Poturge, Argûwan, Gumuşxane – Kelkît û Şîran, Sariz û Ardahan û Qers de yeno qisêkerdiş.
3. KIRDKÎ DE FEKÎ
Kirdkî de çend fekî estî. Ferqî beyntarê fekanî kirdkî zaf gird nîyo. Esas merdim nêşkeno fekan sed ra sed cêmîyan ra vejo, yanî kategorîze bikero. Çike fekî zaf kotî têmiyan. Ge –ge taye çîyan de di mintiqayî seypîye yî, la eynî di mintiqayî yewna çi de cîya yî. Na ray her mintiqa yewna yew mintiqa de seycê yî.
Lakîn hancî zî ma eşkenî taye hususîyetanî fekî Çewlîg ra behs bikeri.
Wext ke ma vûnî fekî Çewlîg qestî mi mekezî bajarî Çewlîg nîyo. Ma heme dewanî Çewlîg, Bongîlan û Dara Hêni, Pali, Depi, Kovancilar û Qerebegûn zî mîyanî nê fekî de hesibnenî.
Ez roja verên ra ha mîyanî xebatê Grûba Xebate ya Vateyî de ya. Grûba Xebate ya Vateyî hama karan ser tam yew xebat nikerda, la taye çîyî tespît kerdî. No rid ra ez îta de taye çîyan bi xebatê na grûb de miqayese kena.
4. FÎÎL (KAR)
Qalî ke yew kar, yew gure, yew bîyayiş, yew hereket û yew hal îfade kenî, înan ra fîîl vacîyeno.
4.1. Mesderî Karan (Fîilan)
Her fîil yew halî xo yo infinitif yanî bi mastar esto. Kirdkî suffîksî mesderî karan mintiqa ra mintiqa cîya cîya yî. Çewlîg de sey suffîksî mesderanî karan “yiş” û “iyayiş” yenî şoxilnayiş.
Nimûneyî:
Ruenayiş, kişîyayiş, nusîyayiş, vajîyayiş, nuştiş,
“Yiş” eslê xo de “iş”o. La wext ke kokî karî bi herfa vengin biqedîyo, o wext “y” sey herfa pêragirêdayen kuena beyntarê di herfanî vengin a û “iş” beno “yiş”.
Nimûneyî:
Dayiş, gêrayiş,
La kokî karî bi herfa bêveng (sessiz harf) biqedo, o wext no “iş” nibêdilîyeno.
Nimûneyî:
Berdiş, kerdiş, wendiş, werdiş, girotiş
Taye mintiqayan de sey suffîksî mesderî karan “ene/”yene” yeno şoxilnayiş.
Nimûneyî:
Fekî Çewlîgi Taye mintiqayî bînî Grûba Vate
wendiş (okumak) wendin,wendêne, wendeni, wenden wendene
werdiş (yemek) werdin, werdine, werdêne, werdeni, werden werdene
şîyayîş (gitmek) şîyayene, şîyayeni, şîyayen,şîyayêne şîyene
bîyayîş (olmak) bîyayêne, bîyayine, bîyayene bîyene
zanayîş (bilmek) zanayêne, zanayin zanayene
4.2. Karî ra Name viraştiş
Kirdkî de hem “ene” / “-yene” hem zi “-iş / “-yîş” suffîksî mesderî yî. Zafê mintiqayan de sufîksî “ene” / “-yene” sey mesderî, suffîksî “-iş / “-yîş” sey nameyî vajîyênî. Labele Çewlîg de sufîksî “-iş / “-yîş” hem sey suffîksî mesderî hem zi sey nameyî vajîyênî. Grûba Vate sufîksî “ene” / “-yene” sey mesderî, suffîksî “-iş / “-yîş” sey nameyî şuxilnena.
Nimûneyî:
Fekî Çewlîgi Taye mintiqayî bînî Grûba Vate
wendiş (okuma, okumak) wendene (okumak) wendiş (okuma)
werdiş (yeme, yemek) werdene (yemek) werdiş (yeme)
şîyayîş (gitme, gitmek) şîyene (gitmek) şîyeyîş (gitme)
kerdiş (yapma, yapmak) kerdene (yapmak) kerdiş (yapma)
4.3. Karo Nêmcet (Kopula, koçaş, olmak, to be)
Sey zafê ziwanan kirdkî de zi yew karo nêmcet esto. No kar tena demo nikayin (present) de ancîyeno. No kar nameyan, sifatan yan zî zamîran dima yeno û maneyo newe dano înan. İngilizi de no kar ra “to be” û tirkî de zi “olmak” vajiyeno.
No kar cîya nusîyeno.
Nimûneyî:
Fekî Çewlîgi Taye mintiqayî bînî Grûba Vate
ez a (benim) ez ûne, ez o, ez û ez a
ti yî (sensin-eril) ti yê ti yî
ti ya (sensin-dişil) ti ya ti ya
wi yo (odur-eril) o wo o yo
ya ya (odur-dişil) a wa a ya
ma yî (biziz) ma yîmê ma yê
şima yî (sizsiniz) sima yê şima yê
yi yî (onlardır) ê yê ê yê
Nimûneyî:
ez a (benim) Ez Çoligij a. (Ben Bingöllüyüm.) Ez qic a. (Ben küçüğüm.)
ti yî (sensin) Ti Çolîgij î. (Sen Bingöllüsün.) Ti gird î. (Seb büyüksün.)
Negatîfî no karî:
Ez nîya. (Ben değilim.), Ti nîyî. (Sen değilsin.), Wi nîyo. (O değil.), Ya nîya. (O değil.), Ma nîyî. (Biz değiliz.), Şima nîyî. (Siz değilsiniz.), Yi nîyî. (Onlar değiller.)
4.4. Karî “Bîyayîş” î
Nimûneyî:
Fekî Çewlîgi Taye mintiqayî bînî Grûba Vate
ez bena, ez beno (ben olurum) ez benû, ez ben ez bena, ez beno
ti benî (sen olursun) ti bena ti benî
wi beno (olur-eril) o beno o beno
ya bena (o olur-dişil) a bena a bena
ma benî (biz oluruz) ma, benê, ma beme ma benê
şima benî (siz olursunuz) sima benê, şima benê şima benê
yi benî (onlar olurlar) ê benê, î benê ê benê
4.5. Karo pîyabeste (Bileşik Fiil)
Karo pîyabeste çend çeşît o. Ma îta de panc çeşîtan ser vindenî û înan bi mintiqayanî bînan de miqayese kenî.
4.5.1. Preverbo (ön fîîl) Yewheceyin + Kar
Preverbî zaf ziwanan de estî. Kirdkî de zi preverbî estî. Preverbî yenî vernîyê karan. Wext ke preverbî ameyî vernîye karan, yewna yew mana danî verban. Yew preverb û yew kar yenî pêhet û pîya yew karo newe virazenî. Preverbî yewheceyin estî û preverbî zaf heceyin estî.
Yanî preverb+kar: karo pîyabeste.
Çend preverbî yew heceyinî (ön fiil): a, de, ra, ro,we, pa, pê, po, tê, to
Ne karan ra Nimûneyî: akerdiş, dekerdiş, pakerdiş, wedartiş, radayiş, pêşanayiş, wekerdiş
Antişî nê karan goreyî şîweyan di çeşîd î. Grûba Vate her di qede antişî zî şuxilnena.
Nimûneyî:
Fekî Çewlîgî Taye mintiqayî bînî Grûba Vate
kerd a (açtı) akerd akerd, kerd a
kerd de (doldurdu) dekerd dekerd, kerd de
kerd pa (taktı) pakerd kerd pa, pakerd
kerd we (söktü) wekerd kerd we, wekerd
na rue (koydu) rona na ro, rona
4.5.2. Preverbo Zafheceyin + Kar
Preverbî zafheceyin zî estî. Nê preverbî zafheceyin û kar yew karo newe virazenî. Preverbo zafheceyin û kar cîya nusîyênî.
Çend preverbî zaf heceyinî (ön fiil): pira, pede, tede, tira, bere, piye, pîyera
Nimûneyî:
Fekî Çewlîgî Taye mintiqayî bînî Grûba Vate
da pirye/pire/peru (vurdu) pêro da da pêro, pêro da
na pîyera (sardı/derledi/kurdu) pêra na na pêro, pêra na
kerd pede (doğradı) pede kerd kerd pede, pede kerd
4.5.3. Name + Fîîl
Ge-ge yew name û yew kar yenî têhet, newe yew karo newe virazenî. Nê çeşît karo pêrabesteyan de name û kar cîya nusîyêni.
Nimûneyî: awk dayiş, bawer kerdiş, pers kerdiş, cûn dayiş, dawet kerdiş.
4.5.4. Sifet + Kar
Ge-ge yew sifet û yew kar yenî têhet, yew karo newe virazenî. Nê çeşît karo pêrabesteyan de sifet û kar cîya nusîyêni.
Nimûneyî: berz kerdiş, derg bîyayîş, qelew bîyayîş, pak kerdiş, weş bîyayîş, weş kerdiş.
4.5.5. Kar + Kar
Ge-ge yew kar pa yewna kar (karo ardimkerdox) yeno têhet, yew karo newe virazenî. Nê çeşît karo pêrabesteyan de nê her di karî yewbînî ra cîya nusîyênî.
Nimûneyî: dayîş kiştiş: öldürtmek, dayîş vatiş: söyletmek, dayîş girotiş: aldırtmak, dayîş wendiş: okutmak.
4.6. Fîîlî transîtîf û fîîlî întransîtîf
Fîîlî ke nesne genî înan ra fîîlî transîtîf, fîîlî ke nesne nigênî înan ra fîîlî întransîtîf vacîyeno. Perro bîn ra fîîlî întransîtîf yew hal, yew rewş nîşan danî.
Nimûneyî:
Fîîlî transîtîfî Fîîlî întransîtîfî
ardiş ûmeyîş
wendiş şîyayîş
nuştiş rakotış
kiştiş merdiş
4.7. Karan de Negatîfîye (Fiiler de olumsuzluk)
Kirdkî de karî bi“nê”, “ne”, “ni” û “me” benî negatîf.
Kar û “nê”, “ni” û “me” pîya nusîyênî.
Fekî Cewlîg de hale negatîfî (olumsuz) ye karan goreye deme
karî bedilîyeno. Ca-ca bi prefîksî “ni-“, ca-ca bi “niye (ne)-” ca-ca zi bi
“me-” yeno şoxilnayiş.
Hancî fekî Çewlig de ca-ca antişî karan (fiil çekimi), goreye maki û
neri ye kesanî yewhumaran (eril ve dişil tekil şahıslara gore) bediliyenî.
Maki: m
Neri: n
Nimûneyî: nişkena, niwena, niwunena, nişimena, ninusena, nikena, nidûna, nivûna, meke, mevac, mewir, medi, mekuir, mewirz. Halê emir de “me” yeno şoxilnayiş.
5. Partîkelî demo nikayinî û demo ameyoxî yê karî (Fiilin şimdiki zaman ve gelecek zaman partikeli)
Kirdkî de demo nikayinê karî û demo ameyoxê karî bi partîkel zi virazîyênî.
5.1. Partîkelî demo nikayinî yê karî (Fiilin şimdiki zaman partikeli)
Partîkelî demo nikayinî yê karî semedê pêro şîweyan: hawo, haw, hew, haya, hay, hey, hê, ha, ho, wo, wa, ya, yê, yo. Fekî Çewlîg de Partîkelî demo nikayinî yê karî, “ha”, “ho” û “hê” yî.
Nimûneyî:
Ez ha wûnena. (Ben okuyorum.)
Ti (eril) hê wunenî. (Sen okuyorsun.)
Ti (dişil) ha wunena. (Sen okuyorsun.)
Wi (eril) ho wuneno / wunenu. (O okuyor.)
Ya (dişil) ha wunena. (O okuyor.)
Ma hê yenî. (Biz geliyoruz.)
Şima hê wunenî. (Siz okuyorsunuz.)
Yi hê wunenî. (Onlar okuyorlar.)
5.2. Partîkelî demo ameyoxî yê karî (Fiilin gelecek zaman partikeli)
Partîkelî demo ameyoxî yê karî semedê pêro şîweyan: dê, do, ko, ka, go, ro, yo.
Fekî Çewlîg de Partîkelî demo nikayinî yê karî, “go” ve “ko” yî.
Nimûneyî:
Ez go biwunî. (Ben okuyacağım.)
Ti go biwunî. (Sen okuyacaksın.)
Wi go biwuno / biwunu. (O okuyacak.)
Ya go biwuno /biwunu. (O okuyacak.)
Ma go biwuni. (Biz okuyacağız.)
Şima go biwunî. (Siz okuyacaksınız.)
Yi go biwunî. (Onlar okuyacaklar.)
Fekî Çewlîg de herfî “o” kuweno, tena “g” maneno.
Nimûne: Ti g’ biyeri. (Sen geleceksin.)
6. GOREYÎ DEMÎ ANTIŞÎ KARAN
6.1 – Demo Nikayin (Şimdiki Zaman)
Fekî çewlîgi de pratîk de di formî demo nikayin estî. Înan ra yew demo nikayin o (şimdiki zaman). Ê diyin sey demo hîra (geniş zaman) yo, la pratîk de no formî diyin zî sey demo nikayin yeno şoxilnayiş.
6.1.1 – Formo yewin yê demo nikayin:
a) Karo transîtîf (geçişli fiil)
Fîil: Werdiş / Werdene (Yemek)
Pozîtîf Negatîf
Ez ha/ho weno (n). (Ben yiyiyorum). Ez ha /ho niweno (n). (Ben yemiyorum).
Ez ha wena (m). (Ben yiyiyorum). Ez ha niweno (m). (Ben yemiyorum).
Ti hê wenî (n). (Sen yiyiyorsun). Ti he(ê) niwenî (n). (Sen yemiyorsun).
Ti ha wena (m). (Sen yiyiyorsun). Ti ha niwena (m). (Sen yemiyorsun).
O (wi) ho weno (n). (O yiyiyor). O (wi) ho niweno (n). (O yemiyor).
A (ya) ha wena (m) (O yiyior ). A (ya) ha niwena (m) / yemiyor.
Ma hê wenî. (Biz yiyiyoruz). Ma he niwenî. (Biz yemiyoruz).
Şima hê wenî. (Siz yiyiyorsunuz). Şima he niwenî ( Siz yemiyorsunuz).
Ê (yi) hê wenî. (Onlar yiyiyorlar). Ê (yi) he niwenî. (Onlar yemiyorlar).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê (cumle) nimûnê :
Ez ha saye wena (Ben elma yiyiyorum)
A (ya) ha xîyar newena. (O salatalik yemiyor)
b) Karo întransîtîf (geçişsiz fiil)
Fîil : Amêyiş/Ameyene (Gelmek). ( Ca ca de „imeyiş“ yan zî „umeyiş“ zi vacîyeno).
Pozîtîf Negatîf
Ez ha / ho yeno (n). (Ben geliyorum). Ez ha niyeno /neno / nîno (n). (Ben gelmiyorum).
Ez ha yena (m). (Ben geliyorum). Ez ha niyena / nena / nîna (m). (Ben gelmiyorum)
Ti hê yenî (n). (Sen geliyorsun). Ti hê niyenî / nenî / nînî (n). (Sen gelmiyorsun).
Ti ha yena (m). (Sen geliyorsun). Ti ha niyena / nena / nîna (m). (Sen gelmiyorsun).
O (wi) ho yeno (n). (O geliyor). O (wi) ho niyeno / neno) / nîno (n). (O gelmiyor).
A (ya) ha yena (m). ( O geliyor). A (ya) ha niyena / nena / nîna (m). (O gelmiyor).
Ma he yenî. (Biz geliyoruz). Ma hê niyenî / nenî / nînî. (Biz gelmiyoruz).
Şima he yenî. (Siz geliyorsunuz). Şima hê niyenî / nenî / nînî. (Siz gelmiyorsunuz).
Ê (yi) he yenî. ( Onlar geliyorlar). Ê (yi) hê yenî / nenî / nînî. ( Onlar gelmiyorlar).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Ez ha dew ra yena (Ben köyden geliyorum)
Ti hê ça ra yenî?. (Sen nereden geliyorsun?)
6.1.2 – Form diyin yê demo nikayin:
No formî demo hîra yo, la pratik de sey demo nikayin zî yeno şoxilnayiş.
6.2 – Demo Hîra (Geniş zaman)
a) Karo transîtîf (geçişli fiil)
Fîil: Wendiş / Wendene (Okumak)
Pozîtîf Negatîf
Ez waneno (n). (Ben okurum). Ez niwaneno (n). (Ben okumam).
Ez wanena (m). (Ben okurum). Ez niwanena (m). (Ben okumam).
Ti wanênî (n). ( Sen okursun). Ti niwanênî (n). ( Sen okumazsin).
Ti wanena (m). ( Sen okursun). Ti niwanena (m). ( Sen okumazsin).
O (wi) waneno. ( O okur). O (wi) niwaneno. ( O okumaz).
A (ya) wanena. ( O okur). A (ya) niwanena. ( O okumaz).
Ma wanenî. ( Biz okuruz). Ma niwanenî. ( Biz okumayız).
Şima wanenî. ( Siz okursunuz). Şima niwanenî. ( Siz okumazsınız).
Ê (yi) wanenî. ( Onlar okurlar). Ê (yi) niwanenî. ( Onlar okumazlar).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Ez her şand lacî xo rê kitabî „Rindo“ waneno ( Ben her akşam oĝluma Rindo `nun kitabını okurum.)
Alan(o) her roj kitabî “Soro” waneno. (Alan her gün Soro`nun kitabını okur.)
b) Karo întransîtîf (geçişsiz fiil)
Fîil : Amêyiş/Ameyene (Gelmek). ( Ca ca de „imeyiş“ yan zî „umeyiş“ zi vacîyeno).
Pozîtîf Negatîf
Ez yeno (n). (Ben gelırım). Ez niyeno /nêno / nîno (n). (Ben gelmem).
Ez yena (m). (Ben gelırım). Ez ha niyena / nena / nîna (m). (Ben gelmem)
Ti yenî (n). (Sen gelırsın). Ti niyenî / nenî / nînî (n). (Sen gelmezsin).
Ti yena (m). (Sen gelırsın). Ti niyena / nena nîna (m). (Sen gelmezsin).
O (wi) yeno (n). (O gelır). O (wi) niyeno / nêno / nîno ) (n). (O gelmez).
A (ya) yena (m). ( O gelır). A (ya) niyena / nena nîna (m). (O gelmez).
Ma yenî. (Biz gelırız). Ma niyenî / nenî / nînî. (Biz gelmeyiz).
Şima yenî. (Siz gelırsınız). Şima niyenî / nenî / nînî. (Siz gelmezsiniz).
Ê (yi) yenî. ( Onlar gelırler). Ê (yi) niyenî / nenî / nînî. ( Onlar gelmezler).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Ê (yi) her roj yênî keyeyî ma (Onlar hergün bize gelirler)
O (wi) her roj bi minubus yeno Çewlig ( O hergün Minibus ile Bingöl`e gelir)
A (ya) qet nîna keyeyî ma ( O hiç bize gelmez)
6.3 – Demo Ameyox (Gelecek Zaman)
Hetî çewlig de di formî no demî êstî.
6.3.1 – Formo yewin yê demo ameyoxî (Gelecek zaman):
No formî demo amayeyî û formo diyin yê demo nikayin û formî demo hîra yew î.
La pratîk de formo yewin yê demo ameyeyî hêna zaf bi zarfanî wexta (zaman zarfi) pîya yeno şoxilnayiş.
Nimûne: Ez siba nê kitabî wanena. (Yarin bu kitabi okuyacagim.)
Ez siba şina Çewlîg. (Yarin Bingöle gideceĝim)
a) Karo transîtîf (geçişli fiil)
Fîil: Wendiş / Wendene (Okumak)
Pozîtîf Negatîf
Ez waneno (n). (Ben okuyacaĝım). Ez niwaneno (n). (Ben okumayacaĝım).
Ez wanena (m). (Ben okuyacaĝım). Ez niwanena (m). (Ben okumayacaĝım).
Ti wanênî (n). ( Sen okuyacaksın). Ti niwanênî (n). ( Sen okumayacaksın).
Ti wanena (m). ( Sen okuyacaksın). Ti niwanena (m). ( Sen okumayacaksın).
O (wi) waneno. ( O okuyacak). O (wi) niwaneno. ( O okumayacak).
A (ya) wanena. ( O okuyacak). A (ya) niwanena. ( O okumayacak).
Ma wanenî. ( Biz okuyacaĝız). Ma niwanenî. ( Biz okumayacaĝız).
Şima wanenî. ( Siz okuyacaksınız). Şima niwanenî. ( Siz okumayacaksınız).
Ê (yi) wanenî. ( Onlar okuyacaklar). Ê (yi) niwanenî. ( Onlar okumayacaklar).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Ez (n) no kitabî siba waneno. (Ben bu kitabi yarın okuyacaĝım)
A rojnameyî „Dema Nû” siba wanena ( O yarın „Dema Nû“ gazetesini okuyacak)
Ez (m) no nuşte rojna wanena. ( Ben bu makaleyi başka bir gün okuyacaĝım)
b) Karo întransîtîf (geçişsiz fiil)
Fîil : Amêyiş/Ameyene (Gelmek). ( Ca ca de „imeyiş“ yan zî „umeyiş“ zi vacîyeno).
Pozîtîf Negatîf
Ez yeno (n). (Ben geleceĝim). Ez niyeno /nêno / nîno (n). (Ben gelmeyeceĝim).
Ez yena (m). (Ben geleceĝim). Ez niyena / nena / nîna (m). (Ben gelmeyeceĝim)
Ti yenî (n). (Sen geleceksin). Ti niyenî / nenî / nînî (n). (Sen gelmeyeceksin).
Ti yena (m). (Sen geleceksin). Ti niyena / nena nîna (m). (Sen gelmeyeceksin).
O (wi) yeno (n). (O gelecek). O (wi) niyeno / neon / nîno ) (n). (O gelmeyecek).
A (ya) yena (m). ( O gelecek). A (ya) niyena / nena nîna (m). (O gelmeyecek).
Ma yenî. (Biz geleceĝiz). Ma niyenî / nenî / nînî. (Biz gelmeyeceĝiz).
Şima yenî. (Siz geleceĝiz). Şima niyenî / nenî / nînî. (Siz gelmeyeceksiniz).
Ê (yi) yenî. ( Onlar gelecekler). Ê (yi) niyenî / nenî / nînî. ( Onlar gelmeyecekler).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Ti (n) siba yenî îta?. (Sen yarın buraya gelecek misin?)
Ez (m) siba yena (Ben yarın geleceĝim)
6.3.2 – Form diyin yê demo ameyox:
a) Karo transitif (gecişli fiil)
Fîil: Wendiş / Wendene (Okumak)
Pozîtîf Negatîf
Ez go biwanî (n) (Ben okuyacaĝım) Ez go niwanî (n). (Ben okumayacaĝım).
Ez go biwanî (m) (Ben okuyacaĝım) Ez go niwanî (m). (Ben okumayacaĝım).
Ti go biwanî (n). (Sen okuyacaksın Ti go niwanî (n). (Sen okumayacaksın).
Ti go biwanî (m). (Sen okuyacaksın Ti go niwanî (m). (Sen okumayacaksın).
O (wi) go biwano (n). (O okuyacak). O (wi) go niwano (n). (O okumayacak).
A (ya) go biwano (m). (O okuyacak). A (ya) go niwano (m) (O okumayacak).
Ma go biwani. (Biz okuyacaĝız). Ma go niwani. (Biz okumayacaĝız).
Şima go biwanî. (Siz okuyacaksınız). Şima go niwanî. (Siz okumayacaksınız).
Ê (yi) go biwanî. (Onlar okuyacaklar). Ê (yi) go niwanî (Onlar okumayacaklar)
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Qalkerdiş de herfe “o” kuwena. Nimune: ti g’ biyerî, ya g’ niyero, ma g’ biyerî.
Ca ca de herindê “go” de “ko” yeno şoxilnayiş.
Nimune: ti ko biyerî, a ko niyero.
b) Karo intransitif (gecişsiz fiil)
Fîil : Amêyiş/Ameyene (Gelmek). ( Ca ca de „imeyiş“ yan zî „umeyiş“ zi vacîyeno).
Pozîtîf Negatîf
Ez go biyêrî (n). (Ben geleceĝim). Ez go niyerî (n). (Ben gelmeyeceĝim).
Ez go biyêrî (m). (Ben geleceĝim). Ez go niyerî (m). (Ben gelmeyeceĝim)
Ti go biyêrî (n). (Sen geleceksin). Ti go niyerî (n). (Sen gelmeyeceksin).
Ti go biyêrî (m). (Sen geleceksin). Ti go niyerî (m). (Sen gelmeyeceksin).
O (wi) go biyero (n). (O gelecek). O (wi) go niyero (n). (O gelmeyecek).
A (ya) go biyero (m). ( O gelecek). A (ya) go niyero (m). (O gelmeyecek).
Ma go biyeri. (Biz geleceĝiz). Ma go niyerî. (Biz gelmeyeceĝiz).
Şima go biyerî. (Siz geleceĝiz). Şima go niyerî. (Siz gelmeyeceksiniz).
Ê (yi) go biyerî. ( Onlar gelecekler). Ê (yi) go niyerî. ( Onlar gelmeyecekler
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
6. 4 – Demo Vîyerteyo Dîyar (Dili Geçmiş Zaman)
a) Karo transitif (gecişli fiil)
Fîil: Wendiş / Wendene (Okumak)
Objê yewhumar bo/Objeyo Yewhumar (Nesne tekil olunca)
Pozîtîf Negatîf
Mi wend (n). (Ben okudum). Mi niwend (n). ( Ben okumadım).
Mi wend (m). (Ben okudum). Mi niwend (m).( Ben okumadım).
To (tu) wend (n). (Sen okudun). To (tu) niwend (n). ( Sen okumadın).
To (tu) wend (m). (Sen okudun) To (tu) niwend (m). ( Sen okumadın).
Ey (yi) wend (n). (O okudu). Ey (yi) niwend (n). (O okumadı).
Aye (yay) wend (O okudu) Aye (yay) niwend (m). ( O okumadı).
Ma wend. (Biz okuduk). Ma niwend. (Biz okumadık).
Şima wend. (Siz okudunuz). Şima niwend. (Siz okumadınız).
Înan (yin) wend (Onlar okudular) Înan (yin) niwend. ( Onlar okumadılar).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Mi di ray destanê Memê Alan wend. (Ben iki defa Memê Alan destanını okudum)
To vizêr kamyew Kitab wend? (Sen dün hangi kitabı okudun?)
Objeyo zafumar (Nesne çogul olunca)
Pozîtîf Negatîf
Mi wênd/wendî (n). (Ben okudum). Mi niwênd/nîwendî (n). ( Ben okumadım).
Mi wênd (m). (Ben okudum). Mi niwênd (m).( Ben okumadım).
To (tu) wênd (n). (Sen okudun). To (tu) niwênd (n). ( Sen okumadın).
To (tu) wênd (m). (Sen okudun). To (tu) niwênd (m). ( Sen okumadın).
Ey (yi) wênd (n). (O okudu). Ey (yi) niwênd (n). (O okumadı).
Aye (yay) wênd. (O okudu). Aye (yay) niwênd (m). ( O okumadı).
Ma wênd. (Biz okuduk). Ma niwênd. (Biz okumadık).
Şima wênd. (Siz okudunuz). Şima niwênd. (Siz okumadınız).
Înan (yin) wênd. (Onlar okudular). Înan (yin) niwênd. ( Onlar okumadılar).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Mi hefteyo verên di kitabî Malmîsanij (wênd/wendî). ( Ben geçen hafta Malmisanij`ın iki tane kitabını okudum)
Aye vizêr Ronîya rê di sonikî wêndî ( O dün Roniya`ya iki masal okudu)
b) Karo intransitif (gecişsiz fiil)
Fîil : Amêyiş/Ameyene (Gelmek). ( Ca ca de „imeyiş“ yan zî „umeyiş“ zi vacîyeno).
Pozîtîf Negatîf
Ez ameya (n). ( Ben geldim). Ez niameya (n). ( Ben gelmedim).
Ez ameya (m). ( Ben geldim). Ez niameya (m). ( Ben gelmedim).
Ti amê (n). (Sen geldin). Ti niamê (n). (Sen gelmedin).
Ti ameya (m). (Sen geldin). Ti niameya (m). (Sen gelmedin).
O (wi) ame (n). (O geldi). O (wi) niame (n). ( O gelmedi).
A (ya) amê. (O geldi). A (ya) niamê (m). ( O gelmedi).
Ma amê. (Biz geldik). Ma niamê. ( Biz gelmedik).
Şima amê. (Siz geldiniz). Şima niamê. ( Siz gelmediniz).
Ê (yi) amê. (Onlar geldiler). Ê (yi) niamê. ( Onlar gelmediler).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
O vizêr ame keyeyî ma. ( O dün bize geldi)
Ez gure ra saet heşt de ameya. ( Ben saat sekiz de işten geldim)
Ez amo, Ez amêyo zi vacîyeno
6. 5 – Demo Vîyerteyo Nedîyar (Miş`li geçmiş zaman)
a) Karo transitif (gecişli fiil)
Fîil: Wendiş / Wendene (Okumak)
Objeyanê nêran de (eril nesnelerde)
Pozîtîf Negatîf
Mi wendo (n). (Ben okumuşum). Mi niwendo (n). ( Ben okumamışım).
Mi wendo (m). (Ben okumuşum). Mi niwendo (m).( Ben okumamışım).
To (tu) wendo (n). (Sen okumuşsun). To (tu) niwendo (n). ( Sen okumamışsın).
To (tu) wend (m). (Sen okumuşsun). To (tu) niwendo (m). (Sen okumamışsın).
Ey (yi) wendo (n). (O okumuş). Ey (yi) niwendo (n). (O okumamış).
Aye (yay) wendo. (O okumuş) Aye (yay) niwendo (m). ( O okumamış).
Ma wendo. (Biz okumuşuz). Ma niwendo. (Biz okumamışız).
Şima wendo. (Siz okudunuz). Şima niwendo. (Siz okumamışsınız).
Înan (yin) wendo. (Onlar okumuşlar) Înan (yin) niwendo. ( Onlar okumamışlar).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Mi Kitabî Zinar Silopî „Doza Kurdistan“ wendo. ( Ben Zinar Silopî`nin „Doza Kurdistan“ kitabını okumuşum)
Objeyanî maykan de (dişil nesnelerde)
Pozîtîf Negatîf
Mi wenda (n). (Ben okumuşum). Mi niwenda (n). ( Ben okumamışım).
Mi wenda (m). (Ben okumuşum). Mi niwenda (m).( Ben okumamışım).
To (tu) wenda (n). (Sen okumuşsun). To (tu) niwenda (n). ( Sen okumamışsın).
To (tu) wenda (m). (Sen okumuşsun). To (tu) niwenda (m). (Sen okumamışsın).
Ey (yi) wenda (n). (O okumuş). Ey (yi) niwenda (n). (O okumamış).
Aye (yay) wenda. (O okumuş). Aye (yay) niwenda (m). ( O okumamış).
Ma wenda. (Biz okumuşuz). Ma niwenda. (Biz okumamışız).
Şima wenda. (Siz okumuşsunuz). Şima niwenda. (Siz okumamışsınız).
Înan (yin) wenda. (Onlar okumuşlar). Înan (yin) niwenda. ( Onlar okumamışlar).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Mi sonikê Pîr û Lûy wenda. ( Ben Pîr û Lûy masalini okumuşum)
Obje yo Zafhumar (Nesne çogul olunca)
Pozîtîf Negatîf
Mi wêndî (n). (Ben okumuşum). Mi niwêndî (n). (Ben okumamışım).
Mi wêndî (m). (Ben okumuşum). Mi niwêndî (m).( Ben okumamışım).
To (tu) wêndî (n). (Sen okumuşsun). To (tu) niwêndî (n). (Sen okumamışsın).
To (tu) wêndî (m). (Sen okumuşsun). To (tu) niwêndî (m). (Sen okumamışsın).
Ey (yi) wêndî (n). (O okumuş). Ey (yi) niwêndî (n). (O okumamış).
Aye (yay) wêndî (O okumuş) Aye(yay) niwêndî (m). (O okumamış).
Ma wêndî. (Biz okumuşuz). Ma niwêndî. (Biz okumamışız).
Şima wêndî. (Siz okumuşsunuz). Şima niwêndî. (Siz okumamışsınız).
Înan (yin) wêndî. (Onlar okumuşlar). Înan (yin) niwêndî. (Onlar okumamışlar).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Mi zaf kitabî M.Emîn Bozarslan wêndî ( Ben M. Emin Bozarslan`nın çok kitabını okumuşum.)
b) Karo intransitif (gecişsiz fiil)
Fîil : Amêyiş/Ameyene (Gelmek). ( Ca ca de „imeyiş“ yan zî „umeyiş“ zi vacîyeno).
Pozîtîf Negatîf
Ez ameyo (n). ( Ben gelmişim). Ez niameyo (n). ( Ben gelmemişim).
Ez ameya (m). ( Ben gelmişim). Ez niameya (m). ( Ben gelmemişim).
Ti ameyî (n). (Sen gelmişsin). Ti niameyî (n). (Sen gelmemişsin).
Ti ameya (m). (Sen gelmişsin). Ti niameya (m). (Sen gelmemişsin).
O (wi) ameyo (n). (O gelmiş). O (wi) niameyo (n). ( O gelmemiş).
A (ya) ameya. (O gelmiş). A (ya) niameya (m). ( O gelmedi).
Ma amêyî. (Biz gelmişiz). Ma niamêyî. ( Biz gelmemişiz).
Şima amêyî. (Siz gelmişsiniz). Şima niamêyî. ( Siz gelmemişsiniz).
Ê (yi) amêyî. (Onlar gelmişler). Ê (yi) niamêyî. ( Onlar gelmemişler).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
6. 6 – Demo Vîyerteyo Nikayin (Şimdiki Zamanın Hikayesi)
a) Karo transitif (gecişli fiil)
Fîil: Wendiş / Wendene (Okumak)
Pozîtîf Negatîf
Mi wendînî(n) (Ben okuyordum/okurdum). Mi nîwendîn (n). ( Ben okumuyordum).
Mi wendînî (m). (Ben okuyordum). Mi niwendînî (m).( Ben okumuyordum).
To (tu) wendînî (n). (Sen okuyordun). To (tu) niwendînî (n). ( Sen okumuyordun).
To (tu) wendînî (m). (Sen okuyordun). To (tu) niwendînî (m). (Sen okumuyordun).
Ey (yi) wendînî (n). (O okuyordu). Ey (yi) niwendînî (n). (O okumuyordu).
Aye (yay) wendînî. (O okuyordu) Aye (yay) niwendînî (m). ( O okumuyordu).
Ma wendînî (Biz okuyorduk). Ma niwendînî . (Biz okumuyorduk).
Şima wendînî (Siz okuyordunuz). Şima niwendînî. (Siz okumuyordunuz).
Înan (yin) wendînî (Onlar okumuyordular) Înan (yin) niwendînî ( Onlar okumuyordular).
Îta de herîndê wendînî de (wendên/wendêni / wendîyeni) zî yeno şoxilnayiş.
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Wext ke o ame zerre mi kitab wendîyeni. (O içeri geldiĝinde ben kitap okuyordum).
b) Karo intransitif (gecişsiz fiil)
Fîil : Amêyiş/Ameyene (Gelmek). ( Ca ca de „imeyiş“ yan zî „umeyiş“ zi vacîyeno).
Pozîtîf Negatîf
Ez ameynî (n). ( Ben gelirdim). Ez niameynî (n).( Ben gelmezdim).
Ez ameynî (m). ( Ben gelirdim). Ez niameynî (m). ( Ben gelmezdim).
Ti ameynî (n). (Sen gelirdin). Ti niameynî (n). (Sen gelmezdin).
Ti ameynî (m). (Sen gelirdin). Ti niameynî (m). (Sen gelmezdin).
O (wi) ameynî (n). (O gelirdi). O (wi) niameynî (n). ( O gelmezdi).
A (ya) ameynî. (O gelirdi). A (ya) niameynî (m). ( O gelmezdi).
Ma ameynî. (Biz gelirdik). Ma niameynî. ( Biz gelmezdik).
Şima ameynî. (Siz gelirdiniz). Şima niameynî. ( Siz gelmezdik).
Ê (yi) ameynî. (Onlar gelirlerdi). Ê (yi) niameynî. ( Onlar gelmezlerdi).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Ez gure ra ameyni keye ke rayîr ser de raştî to ameya. ( Ben işten eve geliyordum ki yolda sana rastladim).
6. 7 – Demo Vîyerteyo Nedîyar o Veren (Mişli Geçmiş Zamanin Hikayesi)
a) Karo transitif (gecişli fiil)
Fîil: Wendiş / Wendene (Okumak)
Objeyanî nêran de (eril nesnelerde)
Pozîtîf Negatîf
Mi wendibi (n). (Ben okumuştum). Mi niwendibi (n). ( Ben okumamıştım).
Mi wendibi (m). (Ben okumuştum). Mi niwendibi (m).( Ben okumamıştım).
To (tu) wendibi (n). (Sen okumuştun). To (tu) niwendibi (n). ( Sen okumamıştın).
To (tu) wendibi (m). (Sen okumuştun). To (tu) niwendibi (m). (Sen okumamıştın).
Ey (yi) wendibi (n). (O okumuştu). Ey (yi) niwendibi (n). (O okumamıştı).
Aye (yay) wendibi. (O okumuştu) Aye (yay) niwendibi (m). ( O okumamıştı).
Ma wendibi. (Biz okumuştuk). Ma niwendibi. (Biz okumamıştık).
Şima wendibi. (Siz okumuşdunuz). Şima niwendibi. (Siz okumamıştınız).
Înan (yin) wendibi. (Onlar okumuşlardı) Înan (yin) niwendibi. ( Onlar okumamışlardı).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Mi kitabî Nuri Dersimî cuwa ver wendibi. ( Ben Nuri Dersimi`nin kitabini daha önce okumuştum)
Objeyanî maykan de (dişil nesnelerde)
Pozîtîf Negatîf
Mi wendibî (n). (Ben okumuştum). Mi niwendibî (n). ( Ben okumamıştım).
Mi wendibî (m). (Ben okumuştum). Mi niwendibî (m).( Ben okumamıştım).
To (tu) wendibî (n). (Sen okumuştun). To (tu) niwendibî (n). ( Sen okumamıştın).
To (tu) wendibî (m). (Sen okumuştun). To (tu) niwendibî (m). (Sen okumamıştın).
Ey (yi) wendibî (n). (O okumuştu). Ey (yi) niwendibî (n). (O okumamıştı).
Aye (yay) wendibî. (O okumuştu). Aye (yay) niwendibî (m). ( O okumamıştı).
Ma wendibî. (Biz okumuştuk). Ma niwendibî. (Biz okumamıştınız).
Şima wendibî. (Siz okumuştunuz). Şima niwendibî. (Siz okumamıştınız).
Înan (yin) wendibî. (Onlar okumuştular). Înan (yin) niwendibî. ( Onlar okumamıştılar).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Mi sonikê Pîr û Lûy verî wendibî ( Ben Pîr û Lûy masalını daha once okumuştum)
Obje yo Zafhumar (Nesne çogul olunca)
Pozîtîf Negatîf
Mi wêndibî (n). (Ben okumuştum). Mi niwêndibî (n). ( Ben okumamıştım).
Mi wêndibî (m). (Ben okumuştum). Mi niwêndibî (m).( Ben okumamıştım).
To (tu) wêndibî (n). (Sen okumuştun). To (tu) niwêndibî (n). ( Sen okumamıştın).
To (tu) wêndibî (m). (Sen okumuştun). To (tu) niwêndibî (m). (Sen okumamıştın).
Ey (yi) wêndibî (n). (O okumuştu). Ey (yi) niwêndibî (n). (O okumamıştı).
Aye (yay) wêndibî. (O okumuştu). Aye (yay) niwêndibî (m). ( O okumamıştı).
Ma wêndibî. (Biz okumuştuk). Ma niwêndibî. (Biz okumamıştınız).
Şima wêndibî. (Siz okumuştunuz). Şima niwêndibî. (Siz okumamıştınız).
Înan (yin) wêndibî. (Onlar okumuştular). Înan (yin) niwêndibî. ( Onlar okumamıştılar).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Mi cuwa ver tarixî Kurdistan ser zaf kitabî wêndibî, la kitabî Martin von Bruniessen mi re zaf enteresan ame. ( Ben dah önce Kurdistan tarihi ile ilgili çok kitab okumuştum, fakat Bruniessen`in kitabı bana çok ilginç geldi.
b) Karo intransitif (gecişsiz fiil)
Fîil : Amêyiş/Ameyene (Gelmek). ( Ca ca de „imeyiş“ yan zî „umeyiş“ zi vacîyeno).
Pozîtîf Negatîf
Ez ameybîyo (n). ( Ben gelmiştim). Ez niameybîyo (n). ( Ben gelmemiştim).
Ez ameybîya (m). ( Ben geliştim). Ez niameybîya (m). ( Ben gelmemiştim).
Ti ameybî (n). (Sen gelmiştin). Ti niameybî (n). (Sen gelmemiştin).
Ti amebîya (m). (Sen gelmiştin). Ti niameybîya (m). (Sen gelmemiştin).
O (wi) ameybi (n). (O gelmişti). O (wi) niameybi (n). ( O gelmemişti).
A (ya) amêybî. (O gelmişti). A (ya) niamêybî (m). ( O gelmemişti).
Ma amêybî. (Biz gelmiştik). Ma niamêybî. ( Biz gelmemiştik).
Şima amêybî. (Siz gelmiştiniz). Şima niamêybî. ( Siz gelmemiştiniz).
Ê (yi) amêybî. (Onlar gelmiştiler). Ê (yi) niamêybî. ( Onlar gelmemiştiler).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Ez cuwa ver nîamêybîyo no Bajar. ( Ben daha önce bu şehire gelmemiştim).
6. 8 – Demo Vîyerteyo Nikayin (Gelecek Zaman Hikayesi)
a) Karo transitif (gecişli fiil)
Fîil: Wendiş / Wendene (Okumak)
Pozîtîf Negatîf
Mi go biwendeni/ (n).(Ben okuyacaktım). Mi go niwendeni (n). ( Ben okumayacaktım).
Mi go biwendeni (m). (Ben okuyacaktım). Mi go niwendeni (m).( Ben okumayacaktım).
To (tu) go biwendeni (n). (Sen okuyacaktın). To (tu) go niwendeni (n).( Sen okumayacaktın).
To (tu) go biwendeni (m). (Sen okuyacaktın). To (tu) go niwendeni (m).(Sen okumayacaktın).
Ey (yi) go biwendeni (n). (O okuyacaktı). Ey (yi) go niwendeni (n). (O okumayacaktı).
Aye (yay) go biwendeni. (O okuyacaktı) Aye (yay) go niwendeni (m). (O okumayacaktı).
Ma go biwendeni. (Biz okuyacaktık). Ma go niwendeni (Biz okumayacaktık).
Şima go biwendeni. (Siz okuyacaktınız). Şima go niwendeni (Siz okumayacaktınız).
Înan (yin) go biwendeni. (Onlar okumayacaktılar). Înan (yin) go niwendeni. ( Onlar okumayacaktılar).
Îta de herîndê biwendeni de (biwendîyeni/biwendêni /biwendîn) zî yeno şoxilnayiş.
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Mi ko/govizêr kovarê Deng biwêndiyeni, la waxt mi çin bi ( Ben dün Deng dergisini okuyacaktım, fakat zamanım olmadı).
b) Karo intransitif (gecişsiz fiil)
Fîil : Amêyiş/Ameyene (Gelmek). ( Ca ca de „imeyiş“ yan zî „umeyiş“ zi vacîyeno).
Pozîtîf Negatîf
Ez biameyni (n). ( Ben gelecektim). Ez niameyni (n). ( Ben gelmeyecektim).
Ez biameyni (m). (Ben gelecektim). Ez niameyni (m). ( Ben gelmeyecektim).
Ti biameyni (n). (Sen gelecektin). Ti niameyni (n). (Sen gelmeyecektin).
Ti biameyni (m). (Sen gelecektin). Ti niameyni (m). (Sen gelmeyecektin).
O (wi) biameyni (n). (O gelecekti). O (wi) niameyni (n). ( O gelmeyecekti).
A (ya) biameyni. (O gelecekti). A (ya) niameyni (m). ( O gelmeyecekti).
Ma biameyni. (Biz gelecektik). Ma niameyni. ( Biz gelmeyecektik).
Şima biameyni. (Siz gelecektiniz). Şima niameyni. ( Siz gelmeyecektiniz).
Ê (yi) biameyni. (Onlar gelecektiler). Ê (yi) niameyni. ( Onlar gelmeyecektiler).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Ez vizêr biamêyni kê şima, la ez bacê şîya sinema.( Ben dün size gelecektim, fakat sonra sinemaya gittim.)
6. 9 – Demo Vîyerteyo Nikayin (Sanal Gecmiş Zaman, Gelecek Zamanın
Hikayesi)
a) Karo transitif (gecişli fiil)
Fîil: Wendiş / Wendene (Okumak)
Pozîtîf Negatîf
Mi go biwendenî (n). (Ben okuyacaktım). Mi go niwendenî (n). ( Ben okumayacaktım).
Mi go biwendenî (m). (Ben okuyacaktım). Mi go niwendenî (m).( Ben okumayacaktım).
To (tu) go biwendenî (n).(Sen okuyacaktın). To (tu) go niwendenî (n).(Sen okumayacaktın).
To (tu) go biwendenî (m).(Sen okuyacaktın). To (tu) go niwendenî (m). (Sen okumayacaktın).
Ey (yi) go biwendenî (n). (O okuyacaktı). Ey (yi) go niwendenî (n). (O okumayacaktı).
Aye (yay) go biwendenî. (O okuyacaktı). Aye (yay) go niwendenî (m).(O okumayacaktı).
Ma go biwendîyeni. (Biz okuyacaktık). Ma go niwendîyeni. (Biz okumayacaktık).
Şima go biwendenî. (Siz okuyacaktınız). Şima go niwendenî. (Siz okumayacaktınız).
Înan(yin)go biwendenî.(Onlar okumayacaktılar).Înan(yin)go niwendenî.(Onlar okumayacaktılar).
Îta de herîndê biwendenî de ( biwendîyeni/biwendêne /biwendîn) zî yeno şoxilnayiş.
Îta de herîndê “go” de “ko” zî yeno şoxilnayiş.Qalkerdiş de herfe “o” kuwena. Nimune: mi g’ biwendeni, tu g’ biwendeni, ey g’ biwendeni.
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Mi go vizêr kovarê Deng biwêndiyeni, la waxt mi çin bi. ( Ben dün Deng dergisini okuyacaktım, fakat zamanım olmadı).
b) Karo intransitif (gecişsiz fiil)
Fîil : Amêyiş/Ameyene (Gelmek). ( Ca ca de „imeyiş“ yan zî „umeyiş“ zi vacîyeno).
Pozîtîf Negatîf
Ez go biameyni (n). ( Ben gelecektim). Ez go niameyni (n). ( Ben gelmeyecektim).
Ez go biameyni (m). (Ben gelecektim). Ez go niameyni (m). ( Ben gelmeyecektim).
Ti go biameyni (n). (Sen gelecektin). Ti go niameyni (n). (Sen gelmeyecektin).
Ti go biameyni (m). (Sen gelecektin). Ti go niameyni (m). (Sen gelmeyecektin).
O (wi) go biameyni (n). (O gelecekti). O (wi) go niameyni (n). ( O gelmeyecekti).
A (ya) go biameyni. (O gelecekti). A (ya) go niameyni (m). ( O gelmeyecekti).
Ma go biameyni. (Biz gelecektik). Ma go niameyni. ( Biz gelmeyecektik).
Şima go biameyni. (Siz gelecektiniz). Şima go niameyni. ( Siz gelmeyecektiniz).
Ê (yi) go biameyni. (Onlar gelecektiler). Ê (yi) go niameyni. ( Onlar gelmeyecektiler).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Qalkerdiş de herfe “o” kuwena. Nimune: Ez g’ biameni, ti g’ biameni, wi g’
biumeni.
Çekuyê(cumle) nimûnê :
Ez go vizêr biamêni kê şima, la ez bacê şîya sinema.( Ben dün size gelecektim, fakat sonra sinemaya gittim.)
7. RAWEYÎ (KÎPLER)
7. 1 – Raweyî Waştişî (İstek Kipi)
a) Karo transitif (gecişli fiil)
Fîil: Wendiş / Wendene (Okumak)
Pozitif Negatif
Ez biwanî. ( Ben okuyayım). Ez niwanî (Ben okumayayım).
Ti biwanî. ( Sen okuyasın). Ti niwanî. (Sen okumayasın).
O (wi) biwano (n) ( O okuya). O (wi) niwano (n). (O okumaya).
A (ya) biwuno (m). ( O okuya). A (ya) niwano (m). ( O okumaya).
Ma biwani ( Biz okuyalım). Ma niwani (Biz okumayalım).
Şima biwanî (Siz okuyasınız). Şima niwanî. ( Siz okumayasınız).
Ê (yi) biwanî. (Onlar okuyalar). Ê (yi) niwanî (Onlar okumayalar).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Cumle yo (çeku) nûmune:
Ti wazenî, ez to re kitabî Ema biwanî. ( İstersen sana Ema `nın kitabını okuyayım).
Ez tu rê sonikê Apo Faris biwanî?. ( Sana Apo Faris masalını okuyayımmı?
b) Karo intransitif (gecişsiz fiil)
Fîil : Amêyiş/Ameyene (Gelmek). ( Ca ca de „imeyiş“ yan zî „umeyiş“ zi vacîyeno).
Pozîtîf Negatîf
Ez biyerî. (Ben geleyim). Ez niyerî. (Ben gelmeyeyim).
Ti biyerî. (Sen gelesin). Ti niyerî. (Sen gelmeyesin).
O (wi) biyero (n). (O gele). O (wi) niyero (n). (O gelmeye).
A (ya) biyero (m). (O gele). A (ya) niyero (m). ( O gelmeye).
Ma biyeri. (Biz gelelım). Ma niyeri. ( Biz gelmeyelim).
Şima biyerî. (Siz gelesiniz). Şima niyerî. (Siz gelmeyesiniz).
Ê (yi) biyerî (Onlar geleler. Ê (yi) niyerî ( Onlar gelmeyeler).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Cmleyo (çeku) nimûne:
Ti têna zani şîyerî keye? Yan ez tu ya biyerî. ( Yalniz eve gidebilirmisin? Yoksa ben senin ile geleyim).
7. 2. Raweyî Fermanî (Emir Kipi)
a) Karo transitif (gecişli fiil)
Fîil: Wendiş / Wendene (Okumak)
Pozitif Negatif
Ti biwan! (Sen oku!). Ti mewan! (Sen okuma!).
Wa o (wi) biwan! (n). (O okusun!). Wa o (wi) niwan! (n) ( O okumasın!).
Wa a (ya) biwan! (m). ( O okusun!). Wa a (ya) niwan!(m). ( O okumasın!).
Şima biwanîn! (Siz okuyun!). Şima mewunîn! ( Siz okumayın!).
Wa ê (yi) biwunî!/. ( Onlar okusunlar!). Wa ê (yi) niwanî! ( Onlar okumasınlar!).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
b) Karo intransitif (gecişsiz fiil)
Fîil : Amêyiş/Ameyene (Gelmek). ( Ca ca de „imeyiş“ yan zî „umeyiş“ zi vacîyeno).
Pozitif Negatif
Ti biye! ( Sen gel!). Ti mîye/mey! (Sen gelme!).
Wa o (wi) biyero! ( O gelsin). Wa o (wi) niyoro! ( O gelmesin!).
Wa a (ya) biyero! (O gelsin!). Wa a (ya) niyero! ( O gelmesin!).
Şima biyerin! (Siz gelin!). Şima meyrin! (Siz gelmeyin!).
Wa ê (yi) biyeri! (Onlar gelsinler!) Wa ê (yi) niyerî! (Onlar gelmesinler!).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
7. 3. Raweyî Ganîyîye (Gereklilik Kipi, Meli , Mali )
a) Karo transitif (gecişli fiil)
Fîil: Wendiş / Wendene (Okumak)
Pozitif Negatif
Ez ganî biwanî. ( Ben okumalıyım). Ez ganî niwanî. ( Ben okumamalıyım).
Ti ganî biwanî. ( Sen okumalısın). Ti ganî niwanî. ( Sen okumamalısın).
O (wi) ganî biwano (n). ( O okumalı). O (wi) ganî niwano (n). ( O okumamalı).
A (ya) ganî biwano (m). ( O okumalı). A (ya) ganî biwano (m). ( O okumamalı).
Ma ganî biwani. ( Biz okumalıyız). Ma ganî niwani. ( Biz okumamalıyız).
Şima ganî biwanî. ( Siz okumalısınız). Şima ganî niwanî. ( Siz okumamalısınız).
Ê (yi) ganî biwanî. (Onlar okumalılar). Ê (yi) ganî niwanî. (Onlar okumalılar).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Çewlîg de herindê „ganî“ de „gun“ yan zî „gereka“ vacîyeno.
Cumleyo (çeku) nimûne:
Ti ganî her şan lajî xo re yew sonika kirdkî biwanî. ( Her akşam oĝluna zazaca bir masal okumalısın).
b) Karo întransîtîf (geçişsiz fiil)
Fîil : Amêyiş/Ameyene (Gelmek). ( Ca ca de „imeyiş“ yan zî „umeyiş“ zi vacîyeno).
Pozitif Negatif
Ez ganî biyerî. ( Ben gelmeliyim). Ez ganî niyerî. ( Ben gelmemeliyim).
Ti ganî bîyerî. ( Sen gelmelisin). Ti ganî nîyerî. ( Sen gelmemelisin).
O (wi) ganî bîyero (n). (O gelmeli). O (wi) ganî nîyero (n). ( O gelmemeli).
A (ya) ganî bîyero (m). (O gelmeli). A (ya) ganî nîyero (n). ( O gelmemeli).
Ma ganî bîyeri. ( Biz gelmeliyiz). Ma ganî nîyeri. ( Biz gelmemeliyiz).
Şima ganî biyerî. ( Siz gelmelisiniz). Şima ganî niyerî. ( Siz gelmemelisiniz).
Ê (yi) ganî bîyerî. ( Onlar gelmeliler). Ê (yi) ganî nîyerî. ( Onlar gelmemeliler).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Cumleyo (çeku) nimûne:
O ganî siba bîyero gure. ( O yarın işe gelmeli).
7.4. Raweyî Şertî (Dilek-Şart Kipinin Hikayesi)
a) Karo transitif (gecişli fiil)
Fîil: Wendiş / Wendene (Okumak)
Pozitif Negatif
Mi biwendeni. (Ben okusaydım). Mi niwendeni. (Ben okumasaydım).
Tu biwendeni. (Sen okusaydın). Tu niwendeni. ( Sen okumasaydın).
Ey (yi) biwendeni (n). (o okusaydı). Ey (yi) niwendeni (n). ( O okumasaydı).
Aye (yay) biwendeni (m). (O okusaydı). Aye (yay) niwendeni (m). (O okumasaydı).
Ma biwendeni. ( Biz okusaydık). Ma niwendeni. ( Biz okumasaydık).
Şima biwendeni. ( Siz okusaydınız). Şima niwendeni. ( Siz okumasaydınız).
Înan (yin) biwendeni. (Onlar okusaydılar). Înan (yin) niwendeni (Onlar okumasaydılar).
Îta de herîndê biwendeni de (biwendîyeni/biwendêne /biwendîn) zî yeno şoxilnayiş.
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Cumleyo (çeku) nimûne:
To dersê xo biwendeni. (Sen dersini okusaydın).
b) Karo întransîtîf (geçişsiz fiil)
Fîil : Amêyiş/Ameyene (Gelmek). ( Ca ca de „imeyiş“ yan zî „umeyiş“ zi vacîyeno).
Pozitif Negatif
Ez biameyni. (Ben gelseydim). Ez niameyni. (Ben gelmeseydim).
Ti biameyni. (Sengelseydin). Ti niameyni. (Sen gelmeseydin).
O (wi) biameyni (n). (O gelseydi). O (wi) niameyni (n). (O gelmeseydi).
A (ya) biameni (m). (O gelseydi). A (ya) niameyni (m). (O gelmeseydi).
Ma biameyni. (Biz gelseydik). Ma niameyni. (Biz gelmeseydik).
Şima biameyni. (Siz gelseydiniz). Şima niameyni. (Siz gelmeseydiniz).
Ê (yi) biameyni. (Onlar gelseydiler). Ê(yi) niameyni. (Onlar gelmeseydiler).
Zamîrî zereyî parantezî fekî Çewlîg de yenî şoxilnayiş.
Ti biameyni keye ma. (Sen bizim eve gelmeliydin).
* Araştırmacı gazeteci ve yazar, Almanya’ nın Duisburg şehir radyosunun Kurmanci – Zazaca programının baş editörü.
E-mail: filit@gmx. de ve Seyidxan12@googlemail.com
Hetanî nika nê kitabê ey weşanîyayî:
1) Seyîdxan Kurij, Wayê Hot Birayûn: Sanikan û Deyîranê Çewlîgî ra, Weşanên Arya, Îstanbul, Nîsane 2002, 128 r.
2) Seyidxan Kurij, Filît û Gulîzar, Weqfa Kurdî ya Kulturî Stockholmê, Stockholm, 2004, 28 r.
3) Seyîdxan Kurij (Arêkerdox), Arwûnçî û Lûy, Enstîtuya Kelepûrê Kurdî Şaxê Duhokî, Duhok 2010, 223 rîpelî
