Oskar Mann

OSKAR MANN Û DERHEQÊ ZAZAKÎ DE XEBATÊ EY

Wisif Zozanî

 

Servate 

Heqîqet û raştî pê waştişê merdimî yan zî pê ters nênê bedilnayîş û vîndîkerdiş. No rid ra yew mesele bi qaydeyêkê îlmî bêro munaqeşekerdiş hîna baş o.

Ma nê nuşteyê xo de heyatê Oskar Mannî û derheqê zazakî de xebata ey ser o vindenê. Çunke nê merdimî ser ra zaf sîyaset virazîyeno û xebatê ey zî bi destê tayê merdiman xirabîye ser yenê gurenayîş. Tarîxê verî ra nat zazayî heme lîteratur de kurd ameyê qebulkerdiş. La se bi nêbi ma nêzanê, tayê zazayî vecîyayî û ewro xo kurd qebul nêkenê. Nê sîyasetê xo rê zî gêrenê yew bingehê îlmî bivînî. Nê gureyê xo de zî Oskar Mannî danê xo ver û vanê xebata nê merdimî ser o qenaetê ma virazîyayo. Herçiqas înan Oskar Mann xo rê sergovend qebul kerdo zî bi destê înan heta nika vateyê verên yê kitabê Karl Hadankî ra teber tu çîyêk nêameyo neşirkerdiş.[1] Hetanî nika ne Oskar Mannî ser o ne zî metnê ke Oskar Mannî dayê arê, înan ser o tu kesî xebatêka îlmî kerda. Wexto ke meqsedê merdimî tena sîyaset bo, îlm beno qurbanê sîyasetî!

Ma waşt ke qasê zanayîşê xo bi na xebate raştîya gureyî rê xizmet biker.

Oskar Mann (1867-1917)

 

 

Heyatê Oskar Mannî

Oskar Mann 18 êlule 1867 de Berlîn de ame dinya. Derheqê heyatê ey de zaf melumat çin o. Labelê cuya ey a akademîkî ser o xeylê melumat esto. Hîna zaf kurdkî û fariskî ser o xebetîyayo. 1890 ra hetanî 1917 Kitabxaneyê Berlînî yê Kralîyetê Prusya de xebate kerda. Heme mesrefê xebata ci zî hetê Kralîyetê Prusya ra tedarik bîyêne.[2] Oskar Mann 1901 ra hetanî 1903 Îran de mend û uca de fariskî ser o xebitîya. Dima zî 1908 ra hetanî 1911 kurdkî ser o xebitîya. Oskar Mann hîrê aşmî welatê kurdanê mukrîyan de mendibi. Mehabad de nê hîrê aşman de yew per ra ziwanê mukrîyan musayêne pero bîn ra zî derheqê kultur û folklorê nê kurdan de melumat ardêne pêser. Hetêk ra zî beynateyê lehçeyanê kurdanê bînan de têveronayîş viraştêne. Semedê nê xebatanê xo çend rey hetê welatê Kurdistanî û Îranî ya gêrayîşî viraştî. Dokumanê ke nê gêrayîşanê xo de daybî arê qismêk ci ra weşîyê xo de kerdbî kitab û qismêko bîn zî badê mergê ey arşîvê kitabxaneyê Berlînî de muhafeze bîyî. Oskar Mann 5 kanûne 1917 de merd. Badê mergê ey xebata ci Karl Hadankî (1882-1945) domna. Hadank 1932 de bi nameyê Die Mundarten Der Zâzâ, Hauptsächlich Aus Siverek Und Kor dokumanê Oskar Mannî neşr kerdî û xeylêk çî zî xo het ra kerdî înan ser.

Kitabo ke Karl Hadank destnuşteyanê Oskar Mannî ra kerdbi hadire

 

Zazakî Ser o Xebatê Oskar Mannî

Oskar Mann beynateyê 1906 û 1907 de qasê yew serre Kurdistanê Vakurî de gêra û kurdanê vakurî û ziwanê înan ser o xebitîya. Serê aşma nîsana 1906î de semedê xebata xo Heleb ra kewt rayîr û hetê Riha ya ame. Şeş rojî Riha de mend. Uca de kurdanê kurmancan ra zaf kesan de ame yew ca û înan ra derheqê ziwan û kulturî de xeylê melumatî arê dayî. Badê cû zî yew kerwan a hetê Sêwregi ya kewt rayîr. Sêwregi de ziwanê zazayan ser o xebitîya. Xeylêk metnê zazakî arê dayî. Badê cû hetê Dîyarbekirî ya kewt rayîr, ame Erxenî uca ra zî vejîya şi Mezere. Dima zî şi Xarpêt. Xarpêt de xeylê melumatî arê dayî. Xarpêt ra verê xo da rojhelatî ser. Pali ra vîyert, verûverê royê Muradî ya şi û ame Çebaxçur. Çebaxçur (Çewlîg) de metnê zazakî arê dayî. No beynate de zazakîya Gêxî ra zî çend hebî metnî arê dayî. Çebaxçur ra pey zî şi Mûş, uca ra zî şi Bidlîs. Nê gêrayîşê ey şeş hewteyî dewam kerd.[3]

Dokumanê ke Oskar Mannî nê gêrayîşanê xo de daybî arê, ci ra yew deftero qalind amêne pê. Goreyê teqsîmatê Karl Hadankî nê defterî de zazakîya Bicaq, Sêwregi, Gêxî, Çebaxçur û Kurî ra metnî estê. No defter nêzdîyê 149 rîpelî bi. Nika nê dokumanî hema ra zî Kitabxaneyê Berlînî de yê û cigêrayoxo bi nameyê Mojtaba Kolivand nê dokumanan ser o xebetiyeno.

Xerîteya cayê Zazayan ke Oskar Mann ci ra gêrayo

 

Dokumanê ke Oskar Mannî nê gêrayişanê xo de da bî arê, ci ra  yew deftero qalind amêne pê. Goreyê teqsîmatê Karl Hadankî, zereyê no defterî de Zazakîyê Bicaq, Sêwreg, Gêxî, Çabaxçur û Kûr ra metnî bîbî. No defter nêzdîyê 149 rîpel bi. Nika nê dokumanî hema ra zî kitabxaneyê Berlîn de yê û cigêrayoxo bi nameyê Mojtaba Kolivand nê dokumanan ser o xebetiyêno.

 

Destnuşteyê Oskar Mannî

 

Zazakîyê Sêwregî ra yew metn

 

Rojên keyeyêndo koçer, weharê xeyme benno. Xeyma xo zî Qaracadax a benna. Lajêndi xo benno, şinno seyd. Şinno cayên, dereyên. Karwanên ûja vinderdo. Lacekî karwanî ra pers kert: “Şimayê çi vinderdê?” Karwanî va: “Arslanên o dere di. Ma yê nêwetanîmi ravêrine. Lacekî va: “Koti o?” Karwanê va: “Ano yo.” Mota ci. Lacekî va: “Şima dûrî kewên” Lacekî pêşê xo betsî xo mêra. Bazûyê xo weşarnay. Mertalê xo kerd xo desta. Şemşêrê xo ant. Şi bi arslanî ser. Arslan werişt pay. Arslanî û lacekî ya pîya lej kerd. Lacekî şemşêrên eşt bi arslanî kerd dirbetin. Arslanî pencên da bi lacekî ro. A lacekî nê kewt. Kewt pêşêndê lacekî. Pêşê lacekî dirna. Lacekî fimna şemşêr da bi arslanî ro. Arslan kişt, vertera kerd di cay.

Karwanî rê va: “Bêrên ravêrên. Min arslan kişt.” Lacek berma. Karwanê cira pers kerd va: “Ti çi rê bermenê?” Lacekî va: “Arslanî pêşê min dirna. Ez nêwetanê şiran keye.” Karwanê ci ra pers kerd: “Çi rê nêwetanê şirê keye?” Lacekî va: “Ez şirin keye pîyê mindo pêşê minê diratî bivîno, o do vajo no kê dirnayo? E do vajan arslanî dirnayo. O do min bikişo.” Karwan vinderd, jûbînî rê va: “Ma do nê lacekî berime pêrdê cay het. Ma do pêrdê nêy ra rica bikerime. Boka nê lacekî rê tabayên nêvajo.” Karwanî lacek girot bert pêrdê cêy het. Lacek rişt kişta keyî. Karwan şi kişta odî. Hame şî pêrdê lacekî dest. Hame kawtî dûrî, pay vinderdî. Pêrê lacekî karwanî ra pers kerd va: “Xeyro şima?” Înan va: “Ma qandi ricayên ameyme to ra ricayên bikarima.” Pêrê lacekî va: “Vajên.” Karwanî va: “Ma ray ra şîyên ma vernî dê arslanê peyda bi. Ma nêşa ravêrime tersan dê arslanî ver. Ma dî no lacê tu ame, ma ra pers kerd: “Şima çi vinderdê?” Ma va: “Arslanên na ray sero vinderdo. Ma yê nê wetanîme ravêrime.” Lacê tu va: “Kotî yo?” Ma arslan mot bi ci. Ay û aslanî ya pîya leş kerd. Aslanî pencê da bi pêşdê lacekî ro. Lacekî şemşêrên da bi aslanî ro, aslan kişt. Ma rê va: “Ravêrên, min aslan kişt.” Ma kerd ra verime, lacek berma. Ma va: “Ti çi rê bermenê?” Ay va: “Aslanê pêşê min dirnayo. Ez nêwetanan şirin keye.” Ma lacekî rê va: “Çi rê ti nêwetanan şirê keye?”  Lacekî va: “Min aslan kişt. Aslanî pêşê min dirna pîyê mindo min bikişo.” Ma va: “Çirê to bikişo?” Ay va: “Zêra aslanî pêşê min dirna. Qandê coy nêwetanan şirin. Ma qandê coy ameyme, tû do qusûrê lacekî afw bikerê. Ma to ra rica kenîme.” Pêrê lacekî karwanî rê va ki: “Hatta nika emirdê min di min çendi aslanî kiştê, aslanî nêşa mi rê zerarên bikero. No lacê min o çi rê pêşê cey dirnayo? Zanayên ki aslando ay rê zerarên bikero, wa qat aslanî di r’ leş nêkerdên.” Karwanî pêrdê rê va: “Lacekî rê va: “Ti do qusûrê lacekî af kerê.” Pêrê lacekî va: “Qandê xatirdê şima, şima xerîb î min af kert.” Lacê cey ame destê pêrdê xo law na pa. Pêrê lacekî lajdê xo rê va: “Min ti dayê bi xatirdê karwanî ricayê karwanî pîrê lacekî qebul kerd.

Zazakîyê Kûrî ra metnêk (1906/07, III, s. 135)

 

Ma şinnî koy Hasarî

Ma wennî awkî ambarî

Zerê ma kota kênay malayî

xxx

Zerê ma zerê gayî

Ga wenno serî hêgayî

Zerê ma kota kênay axayî

xxx

Yallah yallah kênekê yallah

Ina kêneka derî ver di

Poro sîya amo çima ser di

xxx

Xeber amey remnay berdi

Mi nêzana sera berdi

Ina Halîmaya vila zerdi

Alî cenaya xû kûri ver di

 

Zazakîyê Çebaxçûrî ra Metnêk

Hîrê biraî lacîyê yui paşêî. Hîrê hemê biraî dan rê şîn; şîn yui rêî ser. Hîrê rê yê. Yui rêye agir nagir. Yui rêyi zî nîan bîrui nîan nîrui. Yui rêyi zî kamui k’ şêro, rehat [so!] yennui.

Na reî biraui pîl vanui: “Ez rêyui çetin ra, ez şin.” Biraui mîanî vanui: “Ez şin.” Biraui qijî vanui: “Vê gurey min ui; ez şin. Leqê şima pêî çin yui.”

Biraui qij eu rêyui çetin ra şi. Aî hur dî biraî, hergu yui, yui rêyi re şi. Enkeî ma henê bîem merselaî beraî qijî.

Biraui qij şi kuîan ser şi, şi yui deşt. Bin yui dar peya bi, astuirê xwê verda mêrg. Nane xwê wêrd, bi rehat. [so!]

Aunya: kuîyan sêr yui qerebalix êstui. Di henzar merdim. Ver bi yê yui merdim camêrd ame, va: “Ti çî? Ti ça ra î? Ti çi gêrênî? Cane tuê rî raî! Estuirê xwê û tifîngê xwê rûên, teslîm ma bi!”

Lajê paşeî wurişti we cêr bi estuir, kalmî xû bêst, gûrze xû kêrd xû dêst, ver bi aî eskêr şi. Mîyanê meîdanê vindêrd. Astuirê xwê gemî a tepişt, vindêrd.

Wet a yui camêrd ame. Senî k’ ame, aunîya lajî paşeî da  [so!] tersa va: “Haî nat a bîe.” Lajî paşeî va: “Vengî mi nînui.” De na raî aî camêrd çar-neçar ame ver. Lajî paşeî va: “Ti vêr cûî darb mi ruêt! Adêtî babî ma nîui. Ver cûî ma darbe xû nîerzên, hettanî dişmênî ma darbê xû nîêrzui, ma nîêrzên.”

Aî lajî wet a yui guirz da lajî paşeî rui. Lajî paşeî qamçî xwiê cêr û vist pa. Gurzî ye da ar’, dêst xwiê kerd derk, mîyanê gûrêt. Kerd berz, da ar’. Bi pêyê. Bi yui linge rui qelişnê êşt mîyanê eskîr. Bi desti r’ wî z’ êşt yui pêr eskir.

Eskêr aunîa, inê merdim ra zaf têrsa. Na raî yuina êgît amê mêîdan. Lajê paşeî wi zî au çişît kîyşt.

Vîst panc pehliwanî aî şaî au çişît kîyşt. Inî eskêrî şaî têslîmî lacî paşeî bî. Na raî aî şaî lacî paşeî kuit binî çêngilî gurêt şi bane xwê va: “Ti ana camêrdî egît î! Ma tui bênî xû mîyan, ma ti dehwêt kin.” (Karl Hadank, Die Mundarten Der Zâzâ, Hauptsächlich Aus Siverek Und Kor, Berlîn 1932, r. 366-367)

Fotografanê Oskar Mannî de cinîyê dewêka Zazayan

 

Zazakîyê Gêxî ra yew metn (Molla Wêys 1906/07, III, s. 48)

 

Yo hikaye ez vajî. Yo dawi t” bi yo merdim. Şarî di her roj hile kerdin. Şi kîştay yo reyi d yo qoyî kend. Dawarî şarî aw reyî ra yennû şinnû yo dawar bêrû dekû dawar ami şi. Manga yi tor çinya. Şi qoyî ser awnya ki manga yi ha qoyî d. Yi merdim taway çinya bi. Aya yow manga yi bî sobîn tawayi çinya bi. Va gi ina hila ez kenna şarî nêrû mi sera! Awnya qoyî da manga yi ha te di. Xebitîya mangayî xû qoyî ra vejû. Awnya ki manga yi ling şikyaya. Zana gi mekir yi ra ini gure ami yi sere t. Berma zana kî yi hile kerdû ami yi ser.